Ein såg det alt då Ivan den grufulle styrte Russland: I 25 år førte han krig. Målet var å nedkjempa den polske staten. Sjølv om Ivan brukte mest heile regjeringstida si på prosjektet, lukkast han ikkje. Ivan, med tilnamnet Groznyj – som tyder den trugande eller den som skapar skrekk – døydde i 1584 som ein nedbroten mann.

Eit par generasjonar etter hadde Russland ein ny energisk herskar, tsar Aleksej Mikhailovitsj. I 13 år førte han krig. Russland tok frå Polen heile den delen av Ukraina som ligg aust for elva Dnipro. Erobringa endra maktbalansen. Frå 1667 var det ikkje lenger Polen, men Russland som var den sterkaste staten i Aust-Europa.

Slaget ved Poltava

Sidan heldt det fram. Peter I, son til Aleksej, førte krig i 21 år mot Sverige. Etter at alle ressursane til både Russland og Sverige hadde vore mobiliserte, gjekk Russland av med sigeren. Ikkje tilfeldig fann det største og mest avgjerande slaget mellom dei to gigantane stad i Ukraina, ved byen Poltava. Slaget ved Poltava 27. juni 1709 skapte den russiske stormakta og endra Nordens historie for all framtid.

Sidan kom den tyske prinsessa, Katarina II, til makta. I to omgangar førte ho krig mot Tyrkia, slik at heile Ukraina blei erobra. Men den verkeleg store suksessen til Katarina var delingane av Polen. Russland skaffa seg i tre jafs kontrollen med Kviterussland, Litauen og store delar av det som i dag er Vest-Ukraina.

Konstante faktorar

Kvifor henta fram denne gamle historia no, i 2022? Jau, saka er den at det eksisterer nokre konstante faktorar i russisk politikk og samfunnsliv. Me i Vesten såg diverre bort frå desse konstantane i dei gode åra etter at kommunismen fall.

På 1990- og byrjinga av 2000-talet trudde me at verda var i ferd med å verta regelstyrt, det vil seia at vestlege normer låg til grunn for det internasjonale samkvemmet. At ikkje alle tenkte som vi, var vanskeleg å forstå.

Dei som sat i Moskva, tenkte nemleg på ein annan måte. Som alltid tidlegare dei siste 500 åra var Russland det klart største landet i Europa. Men dette landet hadde ingen naturlege grenser og heller ikkje noko naturleg vern mot dei som ynskte å invadera landet. Samstundes var landet teknologisk svakt. Om ei vesteuropeisk stormakt gjekk til krig, ville Russland møta eit eksistensielt trugsmål.

Ein forstår det betre om ein ser på eit kart: Det russiske kjernelandet, der mesteparten av den russiske befolkninga bur, ligg bak ei line som går frå Finskebukta og ned til Azovhavet. Mellom denne lina og dei europeiske stormaktene ligg eit belte av svakare europeiske land. Løysinga for den moskovittiske herskaren, anten han eller ho sat i Moskva eller i St. Petersburg, blei å flytta grensa så langt mot vest og sør som det var mogleg å koma. Då ville ein framtidig krig ikkje skje inne i det russiske kjernelandet, men i satellittlanda utanfor det eigentlege Russland. Slik ville ein verna sjølve Russland.

Ukraina i jarngrep

Det er alt gjort greie for korleis Ivan den grufulle, Peter den store og Katarina den store praktiserte denne politikken. Aleksandr I (1801–1825) følgde opp med å ta kontroll over Finland og endå større delar av Polen. Heile tida blei Ukraina halde i eit jarngrep. Den langsiktige planen var å bruka Ukraina – eller Vesle-Russland, som både Katarina og Putin kallar det – som eit springbrett for å erobra Konstantinopel. Dette sette Frankrike og England ein stoppar for under Krimkrigen midt på 1800-talet.

Den fyrste verdskrigen var eit tilbakeslag for den russiske makta, men Stalin tok opp tråden då han skaffa seg kontroll over heile Aust-Europa. Så kom samanbrotet i 1991. Russland vart drive heilt attende til lina frå Finskebukta og ned til Azovhavet, altså tilbake til det russiske kjernelandet.

I 1999 kom Putin til makta. Imperiet skulle byggjast opp igjen i ei eller anna form, og han skulle ta kontroll med dei kringliggjande statane. Det er dette han er oppteken med i desse dagar. Ikkje tilfeldig går nokre av dei hardaste kampane føre seg ved Azovhavet.

Eit glødande hat

Så kan ein stilla spørsmålet: Er det ikkje berre rett og rimeleg at Russland får ei slik tryggingssone mot vest, sidan landet har vorte angripe så mange gonger i historia? Kring 1610 invaderte polakkane og svenskane, i 1708 invaderte svenskane igjen, i 1812 Frankrike og i 1941 kom Hitler. Heile korpset av såkalla Putin-forståarar i Vesten svarar eit rungande ja på spørsmålet om Russland har rett til å forsvara seg utanfor eigne grenser.

Problemet med dette standpunktet er for det fyrste at ifylgje Moskva er det berre Russland som har krav på tryggleik, ikkje nabolanda. For det andre har politikken med å leggja under seg nabolanda for å skaffa seg sjølv tryggleik, ført til hat mot Russland i Aust-Europa. Dette hatet mot undertrykkjarstaten Russland verkar i seg sjølv destabiliserande.

Men det tredje argumentet er kanskje det viktigaste: Å halda oppe eit imperium med ei rekkje underlagde statar rundt i periferien kan ikkje sameinast med demokrati.

Skal Russland halda fram med den same politikken, må landet – som frå før har veik økonomi – ha det sterkaste militærapparatet i Europa. Eit heller fattig samfunn må kort og godt organisera ein stor krigarstat. All organisert motstand mot makta inne i Russland må dessutan tvingast under jorda.

Så langt har Putin gjort båe delar, og han har sett i gang ein krig for igjen å skuva dei russiske grensene mot vest. Korleis det går føre seg, kan ein sjå i Butsja der alt tyder på at russarane står bak massakrar.

Politikken som kanskje var ei god oppskrift på 1500-talet, er i ferd med å gjera Russland til ein pariastat på 2020-talet.

Halvor Tjønn er forfattar, journalist og fast skribent i Dag og Tid.