Politikk

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Vi lever i interessante tider, og det er som kjent ei forbanning. Framtida til Nato er i spel, USA orienterer seg mot Asia og vekk frå Europa. Forholdet til Russland er nær frysepunktet. Kina aukar makta si og blir kalla «ei destabiliserande kraft» av Nato. Etter 20 år med norsk krigføring og milliardbistand kollapsa den afghanske staten i august. Kampen mot islamisme og terror er langt frå over. Noreg sender offiserar til krigen i Mali. Brexit har skipla Europa, og EU trugar Noreg med torskekrig i Barentshavet – for å nemne noko.

Trass i alt dette er utanrikspolitikk nesten aldri på dagsordenen her i landet. Det er neppe mange som kan seie på strak arm kva Noreg driv med i Tryggingsrådet til FN. Og ingenting tyder på at utanrikspolitiske spørsmål har vore viktige i regjeringssamtalane i Hurdal. «Hovedlinjene i norsk utenrikspolitikk ligger fast», som det heiter i den ferske regjeringsplattforma til Ap og Sp.

I sum: Dersom Noreg faktisk er eit internasjonalt orientert land, viser det ikkje att i det politiske ordskiftet vårt. Kva kan det kome av?

Lukkeland

– Det er sant at det er veldig lite debatt om utanriks- og tryggingspolitikk i Noreg, seier Øyvind Østerud, professor emeritus i statsvitskap ved Universitetet i Oslo.

– Vi har sett store politiske endringar i nærområda våre, det er uløyste spørsmål om tryggingspolitikken i Europa, og det er store diskusjonar om strategien til Nato. Lite av dette viser att i norsk debatt. Det kan vere ei viss sprengkraft i saka om fisket i Svalbard-sona, der EU krev å få like store kvotar sjølv om Storbritannia har meldt seg ut. Men ingen i Noreg har interesse av å setje den saka på spissen.

– Er det så brei semje om norsk utanrikspolitikk, eller er årsaka at nordmenn ikkje eigentleg bryr seg særleg om det?

– Eg trur hovudgrunnen er at det går bra med Noreg, og det har sjølvsagt med oljerikdom å gjere. Det var ein viktig grunn til at Noreg sa nei til EU i 1994 – det gjekk heilt fint med oss utanfor unionen. Rikdomen bidreg til å dempe debatten om mange ting i Noreg, også utanrikspolitikken, seier Østerud.

Liten kostnad

Tilsynelatande er det store og prinsipielle meiningsskilnader mellom dei norske partia i utanrikspolitikken. SV og Raudt vil til dømes ha Noreg ut av Nato, og Senterpartiet, SV og Raudt vil erstatte EØS-avtalen med ein handelsavtale. Men ingen av desse sakene kjem på dagsordenen. SV aksepterte i praksis Nato-medlemskapen da partiet sat i regjering, og Sp har godteke at den nye regjeringa skal leggje EØS-avtalen til grunn.

– Det er visst ganske lett for partia å forhandle bort standpunkta sine i utanrikspolitikken?

– Ja, det kostar dei relativt lite. Utanrikspolitikk er ikkje det primære for veljarane. Det var kanskje det for SV-veljarane ein gong, men ikkje no lenger. Om Senterpartiet stod hardt på ei revurdering av EØS-avtalen, ville det ikkje blitt noka regjering med Arbeidarpartiet. Sp prioriterer gjennomslag for andre saker i regjeringa. EØS er økonomisk ein grei avtale for Noreg. EU-direktiva er eit problem for rolla til Stortinget som lovgjevar, men i praksis lever lovgjevarane greitt med EØS.

Inga interesse

– I august kollapsa regimet i Afghanistan, etter at Noreg i 20 år kriga og dreiv bistand der. Det vart ikkje noko politisk tema her i landet. Er ikkje det rart?

– Ingen hadde eigentleg interesse av å reise den debatten. Også SV var med på å sende norske soldatar til Afghanistan medan partiet sat i regjering. Det var eit kompromiss der Noreg skulle bidra nord i Afghanistan, ikkje bli med i krigen i sør. Men den større debatten om ramma for engasjementet –?å styrte Taliban og setje inn ei regjering utan støtte i befolkninga – er det knapt nokon i Noreg som har interesse av å reise.

Det er heller ikkje nemneverdig interesse for ein skikkeleg Nato-diskusjon i Noreg, meiner Østerud.

– Før Kosovo-krigen i 1999 var det ein god del debatt om rolla til Nato, til og med i Høgre. Men den forstumma fort. SV seier som før at partiet er mot Nato, men det er ikkje ein interessant debatt å reise for partiet. Prioriteringane har endra seg. På 60- og 70-talet var utanrikspolitikk og Nato-debatt heilt sentralt for SF og SV, og det var òg usemje om utanrikspolitikken i Ap. Men dei siste par tiåra har dette blitt meir eit felt for spesielt interesserte.

Miljø tok over

Stein Ørnhøi er ein representant for den gamle SV-rolla som utanrikspolitisk opposisjon. Han var sentral i SF og SV i mange år, og sat på Stortinget for SV frå 1977 til 1985. Når den utanrikspolitiske debatten dabba av i Noreg, hadde det dels med eit generasjonsskifte i SV å gjere, meiner Ørnhøi.

– Erik Solheim og Kristin Halvorsen kom inn som leiarar, og dei var meir opptekne av miljø. Å halde fleire slike overordna tema oppe i debatten samtidig er nær umogleg. Erik og Kristin var nok òg leie av alltid å måtte snakke om utanriks- og tryggingspolitikk. I tillegg vart ein del av dei store frigjeringskampane rundt i verda avslutta, og det prega òg SV. Det internasjonale engasjementet vart mindre.

I tillegg har ungdomsorganisasjonane også i andre parti endra seg, påpeikar Ørnhøi.

– Forsvars- og utanrikspolitikk har forsvunne ut av porteføljen til ungdomsorganisasjonane. Nato-motstanden var lenge noko som definerte AUF, slik er det ikkje lenger. Igjen: Det er vanskeleg å halde oppe meir enn éi overordna problemstilling om gongen, og for tida er det miljø.

Ny verd

Ørnhøi ser no teikn til at tryggingspolitikk kan bli viktigare i norsk debatt.

– Vi har sett eit engasjement mot den nye basepolitikken til USA. Og eg er veldig nøgd med at Ingrid Fiskaa kjem inn i utanriks- og forsvarskomiteen no. Ho står i den gamle SV-tradisjonen.

– Raudt kjem òg inn med ei stor gruppe. Det kan truleg bidra til meir utanrikspolitisk debatt i Stortinget?

–?Ja, men heller ikkje Raudt har vore drivande i den utanrikspolitiske debatten. Dei har halde på gamle posisjonar, men ikkje vore nyskapande. Det vi treng no, er nytenking. USA er ikkje lenger den dominerande makta i verda og er eit land med eit dysfunksjonelt politisk system. Kvifor skal vi forankre tryggingspolitikken vår i USA? Dei som har felles interesser med oss, er dei nordiske landa og Tyskland. Det er ikkje noko poeng i berre å seie ja eller nei til Nato lenger. Verda har endra seg. Vi må snakke om kva slag tryggingssystem vi skal ha etter det USA-leidde systemet.

Avkolonisering

– Dei store utanrikspolitiske diskusjonane kjem når Noreg er stilt overfor vanskelege eksistensielle val, meiner historieprofessor Helge Pharo ved Universitetet i Oslo, som mellom anna er medforfattar av Norges utenrikspolitiske historie.

– Afghanistan-krigen var til dømes ikkje eksistensiell for Noreg på same måte som spørsmålet om EU-medlemskap eller trusselen frå Sovjetunionen. I dag er EU-spørsmålet daudt, og Russland er ikkje eit tema som opptek veldig mange.

– Ein kunne tenkt seg at trusselen frå Sovjetunionen fekk folk til å slutte rekkjene, medan avslutninga av den kalde krigen opna for ein meir mangfaldig debatt?

– Ja, men spørsmåla som kom etter den kalde krigen, kjendest nok ikkje påtrengjande på same vis. Unnataket er når store nasjonale spørsmål kjem opp, som striden om EU-medlemskap.

Pharo trekkjer fram ei anna årsak til at det utanrikspolitiske engasjementet var større før: Avkoloniseringa og krigane i den tredje verda opptok svært mange i Noreg.

– Det engasjementet var veldig stort. Vietnamkrigen vekte sterke kjensler i Noreg. Og han vart òg brukt av dei som var motstandarar av Nato-medlemskap. I tillegg var det eit sterkt engasjement i ungdomsrørslene for ei ny økonomisk verdsordning, og det engasjementet strekte seg heilt inn i Unge Høgre. Og ungdomspartia pressa i sin tur på partia sine for meir internasjonal innsats. Arbeidarpartiet var lenge ganske langt ute på venstrefløya der.

Pharo ser ingen direkte parallell til dette engasjementet i dag.

– Ein kan kanskje samanlikne det med norsk engasjement i fredsdiplomati i dag. Men det er jo for profesjonelle, ikkje for aktivistar.

Nasjonal vending

Når det er så lite liv i den utanrikspolitiske debatten i Noreg, heng det truleg saman med at folk flest ikkje synest feltet er veldig viktig. Rett nok er det framleis ein ganske stor minoritet som bryr seg: I ei spørjeundersøking som Norsk utanrikspolitisk institutt laga i sommar, svarte 17 prosent at utanrikspolitikk er det som opptek dei mest, medan 23 prosent var mest opptekne av lokalpolitikk, og 44 prosent var mest opptekne av rikspolitikk.

– Partia ser nok ikkje det store mobiliseringsgrunnlaget i utanrikspolitikken, seier Nupi-forskar Øyvind Svendsen.

– Det er mykje meir kraft i nasjonale spørsmål. Straumprisen har til dømes ein internasjonal dimensjon, men det er utslaga nasjonalt som vekkjer reaksjonar. Først når ei sak er tydeleg forankra her i landet, vil politikarane ta i ho.

Når det er lite debatt om utanrikspolitikken i Noreg, kan det òg henge saman med ein internasjonal trend, meiner Svendsen.

– Vi ser ein tendens i mange land til at folk blir meir opptekne av det nasjonale. I tryggingspolitikk meiner fleire no at det er forsvaret av heimlandet som er det viktige. På 1990-talet var det meir snakk om globalisering og internasjonale ambisjonar. Og dei politiske partia legg jo mest vekt på det som kan gje dei auka oppslutnad.

– Samstundes må utanrikspolitikken gå sin gang. Om den politikken blir svakare forankra i ein opplyst debatt heime, kan vi da kalle det eit demokratisk problem?

– Ikkje utan vidare. Dei som skal føre politikken, er jo demokratisk valde. Men vi treng eit opplyst ordskifte om utanrikspolitiske saker og dei avgjerdene styresmaktene tek. Og skal vi få det, må opposisjonen må vere på ballen, seier Svendsen.