Miljø

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Rettssaka som tok til i Sogn og Fjordane tingrett måndag, kan få store følgjer langs norskekysten i åra som kjem. 25 oppdrettsselskap med anlegg frå Nordhordland til Stad har drege staten for retten. I fjor vart oppdrettarane i dette området pålagde å redusere fiskemengda i anlegga sine på grunn av lakselus, og det vedtaket vil dei ha omgjort. Det står ikkje berre om store pengar, men òg om viktige prinsipp for forvaltinga av oppdrettsnæringa.

Diskusjonane i rettssalen er på eit avskrekkande detaljnivå: Kor lang tid brukar ein laksesmolt på vegen frå Stryn og ut i ope hav? Korleis bør forskarane tråle i fjorden for å fange mest mogleg representativ smolt? Og kor langt ut når ferskvasslaget i overflata i Nordfjord?

Men i botn og grunn er det eitt spørsmål saka handlar om: Kor stor skade gjer lakselusa frå oppdrettsanlegga på vill laks langs norskekysten? Svaret på det er på sikt verdt mykje meir enn dei 250 millionane som oppdrettarane krev frå staten for tapt forteneste.

Trafikklys

Rettssaka dreiar seg ikkje minst om det såkalla trafikklyssystemet som skal brukast til å regulere oppdrettsnæringa. Det vart vedteke i 2017, men fekk ikkje verkelege konsekvensar for oppdrettarane før i fjor. Ordninga deler norskekysten inn i 13 såkalla produksjonsområde, og kvart område kan få grønt, gult eller raudt lys av Nærings- og fiskeridepartementet.

Fargen kjem an på kor stor skade lusesmitten frå anlegga truleg gjer på villfisk i kvart område. Der forskarane meiner at mindre enn 10 prosent av den ville laksesmolten døyr av lus, er det grønt lys: Der kan oppdrettarane auke produksjonen. Der forskarane meiner at lusa drep mellom 10 og 30 prosent av smolten, er det gult lys, det vil seie inga endring. Og i område der forskarane meiner at lusa drep over 30 prosent av smolten, kan departementet påleggje oppdrettarane å redusere fiskemengda i merdane med seks prosent – eit såkalla nedtrekk. Det var eit slikt pålegg som kom for område fire i februar fjor, altså frå Nordhordland til Stad. Også område fem, frå Stad til Hustadvika, fekk raudt lys.

Men vedtaket om nedtrekk manglar vitskapleg grunnlag, meiner dei 25 oppdrettarane som står bak søksmålet. Dei hevdar at det ikkje er dokumentert at lus frå oppdrettsanlegga tek livet av så mykje smolt som departementet vil ha det til. Sjølv om oppdrettarane og advokatane deira òg meiner at det er gjort sakshandsamingsfeil, er det først og fremst sjølve luseforskinga som skal opp til doms i tingretten.

Stort arbeid

Det er eit særs omfattande forskingsarbeid som skal vurderast i denne saka. Gjennom ei årrekkje har Havforskingsinstituttet og andre norske fagmiljø brukt store ressursar og mange ulike metodar for å kartleggje skadeverknaden lusa har på villaksen. Forskarane har tråla fjordane etter smolt på veg til havs og talt lus på dei, dei har sett ut laks og sjøaure i bur i sjøen og sett kor mykje lus dei får på seg, og dei har talt lus på vill sjøaure i fjordane. Dei har studert lusedata frå kvart einskilt oppdrettsanlegg for å rekne ut smittepresset, og modellert straumen i fjordane og skjergarden kring anlegga for å rekne ut sjansen for at ein liten laks på veg til havet får ein dødeleg lusedose. (Kring ti lus kan vere nok til å ta livet av ein ung smolt.)

Denne kunnskapen har så blitt mata inn i datamodellar for å prøve å rekne ut kor mykje skade lusa frå anlegga gjer på den utvandrande smolten kvart år – heilt ned på den einskilde elva. I tillegg til Havforskingsinstituttet har også Veterinærinstituttet og Sintef laga eigne modellar for å rekne ut kor mykje smolt som går tapt på grunn av lakselusa. Og alt dette skal vere ein del av vurderinga bak dei grøne, gule og raude lysa.

«Hypoteser»

Iblant har desse reknestykka fått dramatiske resultat og oppslag i media. I 2018 publiserte Havforskingsinstituttet data som tydde på at lus frå oppdrettsanlegg kom til å ta livet av over 80 prosent av den utvandrande smolten frå ein del elvar i Hardanger og Sogn. «Dette er ei skandale, vi prøvar å verne om villaksen, så går den rett i helvetesporten til oppdrettarane», sa Knut Munthe Olsen til NRK. Han dreiv utleige av overnatting og fiskerettar i Årøyelva i Sogndal, der modellane tydde på at laksebestanden ville lide svært store tap på grunn av lusa. Men kor sikre kan forskarane eigentleg vere på at lusa gjer så mykje skade – og kan dei verkeleg talfeste dødsraten på prosenten med nokolunde visse?

Dette er det sentrale åtakspunktet for oppdrettarane som har gått til sak mot staten. Pålegget om å redusere fiskemengda «bygger ikke på et dokumentert faktisk grunnlag, men på hypoteser. Staten har ikke godtgjort at lakselus produsert i oppdrett er bestandsregulerende for villaksen», heitte det i sluttinnlegget frå saksøkjarane i tingretten på måndag.

Rom for tvil

I havet er det store rom for tvil, og saksøkjarane kan dra nytte av at årsakssamanhengane er særs vanskelege å dokumentere. Ingen kontrollerte forsøk kan gje sikre svar på kor stor prosentdel av smolten i eit fjordsystem som døyr av lakselusåtak på vegen til havs. Modellar kan vere svært nyttige hjelpemiddel, men dei har sine avgrensingar, for dei kan ikkje mime røyndomen perfekt eller fange opp alle variablar som påverkar overlevinga til smolten i sjøen. Og sjølv om Havforskingsinstituttet har laga prosentanslag for dødsraten til smolten på grunn av lakselusa heilt ned på vassdragsnivå, har dei framleis ikkje studert korleis desse anslaga samsvarar med det faktiske talet på laks som vender attende til kvar elv i åra etter.

Dette er eit særs vanskeleg reknestykke med mange ukjende: Ingen veit kor mykje smolt som dreg ut i sjøen frå ei elv på våren, og ingen veit kor stor prosentdel som blir eten av predatorar eller døyr av andre årsaker ute i havet. Men når smoltmodellane til forskarane ikkje har blitt grundig sjekka opp mot empirien i elva i åra etter, minner det om å lage vêrvarsel i årevis utan å sjekke korleis vêret faktisk blir.

Røyndomen

Denne kunnskapsmangelen er òg påpeika av ekspertgruppa som skal vurdere lusepåverknaden på vegner av departementet. I rapporten som gruppa laga i fjor, heiter det: «Det er grunn til å ta bestandsstatus med i vurdering når man vurderer en eventuell effekt av lakselus. For eksempel kan det være grunn til å tvile på modellestimater som tilsier høy lakselusindusert dødelighet i et område dersom området har sterke høstbare bestander.»

I grove trekk kan forskarane seiast å ha sitt på det tørre her: Det er særleg på Vestlandet at datamodellane tyder på høg dødsrate på grunn av lus, og det står dårleg til med laksebestandane på Vestlandet. Men det i seg sjølv provar ikkje årsakssamanheng. Og forskinga blir sårbar for kritikk når samanhengen mellom lusemodellane og talet på laks som kjem att til kvar elv, er så lite studert. Ikkje minst når denne forskinga blir tema i ei rettssak. Dag og Tid bad om ein kommentar til dette spørsmålet frå forskar Ørjan Karlsen ved Havforskingsinstituttet og frå Norce-forskar Knut Wiik Vollset, som er leiar for ekspertgruppa som vurderer lusepåverknad for departementet, men ingen av dei ønskte å uttale seg medan saka går i tingretten.

Ser samanheng

Det er likevel eit anna fagmiljø som har halde tala frå modellane opp mot data frå elvane. Vitskapleg råd for lakseforvalting (VRL), eit organ oppretta av Miljødirektoratet, lagar årlege statusrapportar om tilstanden til dei norske villaksebestandane. Og sidan 2017 har rådet sett på samanhengen mellom det modellane seier om lusedød for smolten, og kor mykje fisk som kjem att frå havet. For mange elvar finst det data frå gytefiskteljingar, i dei andre elvane er det fangstdata som gjev grunnlag for å seie noko om bestanden. I dei 167 elvane som vart studerte på dette viset, fann VRL eit bra samsvar mellom det modellane sa om dødsrate på grunn av lus, og talet på laks i elvane i åra etterpå. Modellen til Havforskingsinstituttet stemde betre med røyndomen enn modellen til veterinærinstituttet, sjølv om dei høgaste anslaga for smoltdød frå HI ikkje stemde like godt: «Havforskningsinstituttets modell ga generelt god sammenheng mellom smoltdødelighet og redusert innsig, men effekten på innsiget var lavere enn forventet for bestandene som hadde de aller høyeste lusedødelighetene», heitte det i 2020-rapporten frå VRL.

– Treffer godt

– Vi ser at smoltmodellane generelt treffer godt. Resultata derifrå stemmer bra med innsiget til elvane åra etterpå, seier Torbjørn Forseth, som er seniorforskar ved Norsk institutt for naturforsking og leiar for Vitskapleg råd for lakseforvalting.

Den samla dokumentasjonen av korleis lus frå oppdrettsanlegga påverkar villfisken, er no svært solid, meiner Forseth.

– Kva står på spel i rettssaka i Sogn og Fjordane, slik du ser det?

– Eg ser somme hevdar at truverdet til Havforskingsinstituttet står på spel. Men det viktige er at trafikklyssystemet skal kunne brukast til å ta dei nedtrekka som trengst. Eg håpar at kunnskapen vinn fram i rettssalen, seier Forseth.

Spinkel konstabel

Same kva utfallet måtte bli i tingretten, er denne saka ei påminning om ein mogleg veikskap ved trafikklyssystemet: Det er spinkelt og sårbart å regulere omfanget av ei stor næring, som påverkar miljøet på så mange måtar, ut frå berre éin indikator – og særleg når den indikatoren er fagleg omstridd. Fiskeriminister Per Sandberg, som innførte trafikklyssystemet, utropa i si tid lakselusa til «trafikkonstabel». Men mange har etterlyst andre målestokkar for å vurdere berekrafta og regulere omfanget til oppdrettsnæringa. Til dømes har Veterinærforeningen bede om kriterium knytte til fiskehelse og fiskevelferd, utan å nå fram.

«Det faktum at mellom 50 millioner oppdrettsfisk og et like stort antall rensefisk dør hvert år, er overhodet ikke berørt i de vurderingene som er gjort av ekspertgruppen, styringsgruppen eller departementet når de har fastsatt kriteriene for videre vekst i oppdrettsnæringen», skreiv fagsjef Ellen Blakstad i foreininga i ei pressemelding i fjor.

Andre kritikarar har peika på at mange andre typar miljøpåverknad enn lakselus kunne vore med i vurderinga: rømt oppdrettslaks, luseskadar på sjøaure, utslepp av skit og spillfôr, påverknad på livet på botnen, utslepp av kopar frå nøtene og så vidare. Men berre eitt kriterium vart ståande: lakseluspåverknad på villaks. Og snart kan denne einsame trafikkonstabelen bli frådømd stillinga si i Sogn og Fjordane tingrett.