Miljøvern

Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

Tenk deg at du bur landleg til, på ein stad du likar deg godt. Så får du vite at det vert planlagt eit masseuttak i området. Du og naboane klagar, fordi de ikkje vil bu ved eit anleggsområde, men òg fordi planane vil skape sår i det karakteristiske terrenget og kan kome til å skade det rike dyre- og fuglelivet i området. Desse konsekvensane er det ikkje sett skikkeleg på i konsekvensutgreiinga, slik de ser det.

Men klagen fører ikkje fram. Kommunen ser òg vekk frå NVEs sterke faglege tilråding om å justere planane av omsyn til eit verna vassdrag like ved. Sidan kommunestyret tek stilling til mange andre saker samstundes, vert masseuttaket vedteke i kommuneplanen utan at politikarane har hatt tid til synfaring.

Alternativa då er å klage til Sivilombodsmannen, som ikkje har høve til å gjere bindande vedtak, eller å gå til domstolen. Vinn de fram i retten, kan de i beste fall behalde status quo. Taper de, risikerer de å måtte betale både eigne og motpartens sakskostnader, altså fleire hundre tusen kroner berre i tingretten. Med andre ord har de lite å vinne og mykje å tape.

Dette systemet inneber ein for dårleg miljørettsleg kontroll, meiner miljørettsadvokat Tine Larsen. Ho er tidlegare styreleiar i Foreningen Grunnloven § 112 og blant dei som tek til orde for å innføre ein miljødomstol eller ei miljøklagenemnd i Noreg.

– Det vert gjort tusenvis av forvaltingsvedtak årleg som har konsekvensar for miljøet, og vi har etter kvart eit ganske omfattande miljøregelverk som regulerer desse, men vi treng meir domstolskontroll for å syte for at reglane vert følgde, seier ho.

Lovbrot

At miljøregelverket ikkje alltid vert følgt, har vi fått fleire stadfestingar på berre i år.

Alle tiltak som kan få vesentlege konsekvensar for miljø og samfunn, skal i utgangspunktet konsekvensutgreiast, og det er utbyggjarane sjølve som skal syte for at det vert gjort. Ei evaluering konsulentselskapet Multiconsult nyleg gjorde på oppdrag frå regjeringa, konkluderte med at godt over halvparten av 35 undersøkte konsekvensutgreiingar var mangelfulle og så dårlege at dei bryt med både forskrift om konsekvensutgreiing og naturmangfaldsloven.

I januar gav Sivilom­bodsmannen òg tre undersøkte kystkommunar kritikk for å ha gjeve heile 750 dispensasjonar til bygging i strandsona på fire år. Fleirtalet av vedtaka var ifølgje Sivilombodsmannen mangelfulle, grunngjevne med ulovlege omsyn eller grunngjevne med omsyn som har lite vekt.

– Funna er urovekkjande og gjev grunn til å tvile på om kommunane har gjort den vurderinga loven krev, og om kommunane har forstått loven korrekt, sa sivilombodsmann Hanne Harlem i ei pressemelding.

Larsen seier det kan vere fleire tilfelle av lovtolkingar og etablert praksis i forvaltinga som er omdiskuterte rettsleg, og som det kan vere grunn til å prøve. Hyppigare lovprøving vil både vere korrigerande for forvaltinga og kunne styrkje legitimiteten til omdiskuterte forvaltingsvedtak på miljøområdet, meiner ho.

– Eg er oppteken av demokratiperspektivet her. Det å sjå til at lovgjevarens intensjon med miljølovverket vert følgd opp i praksis, er ein del av demokratiet.

– Har du døme på feiltolkingar i dag som rammar natur og miljø?

– Det er vanskeleg å slå fast at noko er feil når det ikkje er prøvd. Litt av problemet er at det er så få saker som får ei uavhengig overprøving, seier ho.

Få søksmål

Sjølv om det ser ut til å vere ein aukande trend med klima- og miljøsøksmål verda over for tida, inkludert i Noreg, er det i utgangspunktet få miljøsaker som vert tekne til retten her til lands.

Ei undersøking gjord av jussprofessor Ole Kristian Fauchald ved Universitetet i Oslo syner at under 0,5 prosent av alle sivile saker i norske domstolar mellom 1996 og 2005 hadde som føremål å fremje miljøinteresser.

Den låge prosenten vert forklart med kostnadsrisikoen ved å ta ei sak til retten og med at domstolsbehandling er tidkrevjande. I 2016 var gjennomsnittstida for ei sivil sak som gjekk til topps i rettssystemet, rundt to år. Ifølgje Larsen kan det på Austlandet i dag ta nesten eitt år berre å få ei sak opp i tingretten. Når det òg er vanskeleg å få stoppa gjennomføringa av eit forvaltingsvedtak i påvente av ei rettssak, kan skaden alt ha skjedd innan det ligg føre nokon dom i saka.

– Ikkje uavhengig

Larsen har nyleg representert organisasjonen Nei til vindkraft på Haramsøya, som gjekk til sak mot staten for å stoppe utbygginga av åtte vindturbinar i Ålesund kommune. Organisasjonen har så langt tapt spørsmålet om å få stoppa utbyggingsarbeidet medan rettssaka går, og deretter tapt fyrste runde i retten.

– Gjennom dei ulike rundane til no er dei dømde til å betale 2,2 millionar berre i sakskostnader for motparten. Dette er ein liten organisasjon, basert på frivillig innsats, som møter eit kraftselskap og staten, som har heilt andre føresetnader for ei rettssak og kan bruke eit av dei dyraste advokatkontora i byen. Saka har skapt stort engasjement, og organisasjonen har samla inn mykje pengar, men det seier seg sjølv at det då er berre nokre få saker ein orkar å gå slike rundar i, seier Larsen.

I tillegg til at det bør verte rimelegare å krevje kontroll av eit endeleg forvaltingsvedtak, meiner ho det trengst ein meir uavhengig kontroll av om miljøregelverket vert følgt, også før eit endeleg vedtak.

Det vanlege systemet for forvaltingsklage, der ein klage på eit forvaltingsorgan vert handsama av overordna organ, oppfyller ikkje kravet om uavhengig kontroll, slik ho ser det.

– I vindkraftsaker, for å bruke det som døme, skal ein klage på vedtak frå NVE (Noregs vassdrags- og energidirektorat) handsamast av OED (Olje- og energidepartementet). Eg har tillit til OED, eg, men eg ser jo òg at det ofte dannar seg interessefellesskap innanfor sektororgana, som gjer at kontrollen ikkje kan seiast å vere uavhengig. Ofte har jo òg det offentlege interesser i ei utbygging.

Nær gratis

Både Sverige og Danmark har uavhengige kontrollorgan som er så godt som gratis å bruke, og som kan gjere bindande vedtak i miljøsaker.  

Danmark har særskilde klageorgan både for miljøsaker og for arealsaker – nemnder – som saman handsamar over to tusen saker årleg.

Sverige har fem eigne miljødomstolar som handsamar mellom seks og sju tusen klagesaker årleg, med utgangspunkt i miljøregelverket, plan- og bygningsloven og lovverk om eigedomsutvikling. Om lag 2500 saker årleg går vidare til miljøoverdomstolen, og av dei handlar rundt tusen om miljø. Det seier Jan Darpö, som er professor i miljørett ved Universitetet i Uppsala.

– Kor ofte vinn omsynet til miljøet fram i desse sakene?

– Den statistikken finst nok ikkje, for korleis skal du måle det?

– Går det då an å slå fast at miljøet har sterkare rettsvern i Sverige enn i Noreg?

– Det vågar eg ikkje å uttale meg om. Men rommet for politisk skjønn i miljøsaker er nok mykje mindre i både Sverige og Finland enn i Noreg. Den største skilnaden mellom landa er likevel kostnaden ved å prøve ei sak for domstolen. Hjå oss kostar det ingenting. Ein må eventuelt betale eigne advokatutgifter, men private treng sjeldan å bruke advokat, og miljøorganisasjonane har oftast eigne juristar, seier han.

Fleirtal imot

Tine Larsen er ikkje åleine om å meine at høvet til å prøve miljøsaker må betrast også i Noreg. Jussprofessorane Ole Kristian Fauchald, Hans Petter Graver og Eivind Smith ved Universitetet i Oslo er blant dei som er av same oppfatning. Advokatforeningen likeins. 

Regjeringa og stortingsfleirtalet ser derimot ikkje behov for store endringar. Argumentet er at det vanlege systemet for forvaltingsklage og prøving av saker for domstolane og andre kontrollorgan som Sivilombodsmannen og Riksrevisjonen, inneber ein god nok kontroll.

Forslag om å vurdere ei eiga miljøklagenemnd har vorte avvist av Stortinget to gonger dei siste åra. Berre SV og MDG har vore for.

Larsen trur likevel at tida jobbar for endringar.

– Det har vore vedvarande debattar om temaet og aukande merksemd også blant politikarar, men det trengst nok eit stortingsval for å få politisk dynamikk i saka.

– Kva for ordning ser du som mest realistisk i Noreg?

– Eg trur både den svenske og den danske løysinga kunne fungert i Noreg, men sidan det er stor skepsis til særdomstolar her, er nok den danske varianten med nemnd mest i tråd med systemet vårt elles. Vi har jo klagenemnder på fleire andre område enn miljø i dag. Kanskje kunne vi òg berre innført særordningar i den ordinære domstolsprosessen for å bøte på utfordringane med dei store sakskostnadene, seier Larsen.