«Grete Brochmann og Fritt Ord, tusen takk. Eg er rørt. Eg trur ikkje de i Fritt Ord fullt ut forstår kva de har gjort. Men det som har hendt med meg, hender når nokon har tru på deg, og nokon tek sjansen på deg, og nokon trur at det du har å bidra med, kan vere verdt noko.

For ti–tolv år sidan sat eg i eit lite rom i Atlanta og stirte i veggen. Veggen i livet mitt, dei utfordringane eg hadde møtt, veggen som var mitt eige samanbrot, mine eigne vonbrot, mi eiga tilkortkoming, mi eiga frykt, mi eiga kjensle av ikkje å vere bra nok. Eg hadde slutta å lage musikk, nokre av dykk hugsar kanskje at eg laga musikk for lenge sidan. Eg hadde forlate alt og kjende ikkje meg sjølv lenger.

Det eg visste, var at eg hadde nytta storparten av livet mitt til å passe inn, oppfylle andre sine forventningar om kva slike som eg skulle vere, kva boksar eg skulle passe inn i. Eg freista bøye og vrengje meg for å passe inn i det andre måtte ha av forventningar. Og eg feila. Det er ikkje til å unngå. For før eller sidan lyt ein vere seg sjølv.

Og medan eg stirte inn i den veggen, gjekk det opp for meg at det einaste eg hadde lyst til å drive med resten av livet, var å lytte til mitt eige hjarte, noko eg aldri hadde gjort før, eg hadde det så travelt med å forstille meg, med å prøve å vere god, passe inn, vere god nok, oppfylle draumen til far min, gjere det musikkbransjen ønskte, gjere alt det landet mitt måtte ønskje, alt eg kjende på at folk ønskte.

I denne prosessen ergra denne nyhendejournalisten i VG, Espen Arnold Hansen, meg mykje. Han fann meg kvar helst eg var, og ringde meg: «Hallo, dette er Espen Arnold frå VG...» Æsj, tenkte eg, og av og til la eg rett og slett på. Men han fann meg alltid, også etter at eg hadde reist frå Noreg. Eg ville ikkje snakke om kvifor eg hadde reist. «Men du må jo snakke.» «Nei, eg må ikkje snakke. Takk.»

Men då han ringde meg i Atlanta òg, sa eg til han: «Høyr her, eg trur eg vil gjere noko som eg trur kan skape meir forståing folk imellom, slik at folk kan forstå kva konsekvensane er av det å ikkje forstå kvarandre. At det nokre gonger kan det vere dødeleg.»

Eg ønskte å fortelje historiene til unge kvinner frå samfunn som mitt og kva som skjer med dei når dei blir svikta av sin eigen familie, av foreldra, av samfunnet sitt, men også av sitt eige land og systema i dei ulike landa deira.

«Har du høyrt om Fritt Ord», sa han. «Nei», svarte eg. «Det er ei stifting. Dei tek sjansar, risikoar. Du burde sende dei ein søknad.» «Kva betyr søknad?» «Berre skriv kva du ønskjer å gjere, og berre send det.» Eg hadde aldri skrive ein søknad, eg liker ikkje eingong noko særleg å skrive. Men eg sette meg ned og skreiv og skreiv og sende det til Fritt Ord.

Fritt Ord hadde ingen grunn til å stole på meg. Eg hadde aldri laga film før, hadde inga filmutdanning, hadde ikkje eingong ambisjonar innanfor film, men Fritt Ord våga likevel å ta ein sjanse, dei våga å tru på meg – også når eg ikkje gjorde det sjølv. Og fordi dei gjorde det dei gjorde i 2009, har eg vore i stand til å gjere alt det dei snakkar om i dag. Den sjansen dei gav meg, gav meg høve til å fortelje folks historier, til å sitje i lag med folk som er annleis enn eg.

Eg har vore saman med jihadistar og tidlegare jihadistar og snakka med dei, og eg hadde massevis av fordommar, idear og oppfatningar om dei. Men då eg byrja å lytte til dei faktiske historiene deira, livserfaringane deira og kva livet hadde gjort med dei, hugsar eg at eg sat der og tenkte at eg hadde det slik òg. Det punktet som verkeleg skilde oss, var korleis vi valde å handtera smerta.

«Eg valde å ta eit kamera, dei valde eit våpen», er det eg alltid seier. Og det som alltid plagar meg, er kvifor eg valde slik og dei slik. Kva er det som skil oss dersom kjenslene våre, angsten vår, sinnet vårt, mørket vårt, smerta vår er dei same, kva er det då? Det einaste eg kan finne, er det som handlar om kven som dukkar opp og er der for deg når du treng nokon som mest i livet ditt. Og for terroristane har det vore ein som rekrutterer, og nokon som ikkje vil dei vel, og som ønskte å utnytte og politisere og vende dei til vald. For meg var det Fritt Ord eg møtte.

Om vi snakkar om white supremacist-filmen eg laga, og om Jeff, som er med i filmen, leiaren av ein av dei største og eldste white supremacy-organisasjonane i USA, kunne eg kjenne på det, til og med då vi filma, at det ikkje var tale om at han kom til å halde ut i den organisasjonen. Eg hugsar at eg sa til han: «Du er betre enn dette. Kvifor gjer du dette? Du er ein god kar, eg veit du er ein god kar. Du er i eit frykteleg selskap no, dette er ikkje deg, du er betre enn dette.» Han sa ingen ting, men stod der med hakeslepp.

Han ringde meg to år seinare og sa: «Eg maktar det ikkje lenger. Eg sluttar. Men eg veit ikkje kva eg skal gjere, og du er den einaste eg veit som eg kan ringje til.» Så det betyr noko at vi er der for kvarandre. Det betyr noko at vi stiller opp for kvarandre. I ei tid som er så polarisert, trur eg det er viktig at vi byggjer bru over skilnadene. Same kva desse skilnadene er, om dei er ideologiske, personlege, politiske, kva dei enn er, må vi overskride dei. Men vi er ikkje villige til å lytte til kvarandre, vi er ikkje villige til å høyre på folk som er annleis enn oss sjølve. Og når eg seier annleis, gjeld det ikkje berre den synlege skilnaden, det handlar òg om emosjonell skilnad.

Den einaste måten å byggje bru over skilnadene på er gjennom forståing og vilje til engasjement og vilje til å lytte og kjenne empati med folk. Det inneber ikkje at ein har sympati for synsmåtane deira. Eg er sjølvsagt ikkje einig med jihadistane eller med dei som vil ha kvitt overherredømme, eller for anti-abort-terroristane. Men eg vil gjerne skjøne kvifor folk gjer det dei gjer, ikkje berre kva dei gjer, som er det minst interessante. Eg vil vite kva som leier folk til vala dei gjer, og åtferda dei står for.

Forstå synspunktet deira, forstå smerta deira, forstå at dei er menneske. Det er poenget med filmane mine. Det er å sjå inn i mørkeret hjå nokon av dei mest kompliserte, mest splittande problema i vår tid og søkje å finne det menneskelege i det, å gjenkjenne oss sjølve i kvarandre, same kven den andre er.

Nokon sa til meg ein dag: «Kvifor er du saman med desse forferdelege folka, kvifor held du på med det? Kvifor freistar du berge det menneskelege i dei?» Men eg freistar ikkje å berge dei eller det menneskelege i dei. Eg prøver å berge det menneskelege i meg sjølv. Med det meiner eg at vi må bestemme oss for kva vi ønskjer å vere som individ og kva vi ønskjer å vere som samfunn.

Ønskjer vi å utvide rommet for våre verdiar, våre rettar, våre meiningar som vi set pris på, berre til dei menneska vi er samde med, og som er som oss – eller til alle? Eg trur på menneskerettar, eg trur på ytringsfridom, eg trur på verdigheit, eg trur på medkjensle, og har ei lang liste over verdiar som er viktige for meg som individ. Men det som òg er viktig for meg, og som eg har lært å setje ut i praksis gjennom filmane om jihadistane og nazistane, er at mine verdiar ikkje betyr noko som helst om eg berre ønskjer å utbreie dei til alle dykk her, fordi eg likar dykk og fordi dei fleste av oss truleg er samde i mange kjernesaker.

Men mine verdiar er viktige berre om eg freistar å spreie dei blant folk eg ikkje likar, som eg ikkje er einig med, til folk eg mislikar. Eg trur det er nøkkelen. Og eg trur at om vi ikkje gjer det, vil kløfta mellom oss bli djupare, misforståingane og polariseringa og dehumaniseringa av oss sjølve vil halde fram.

Den einaste måten vi kan stogge dette på, er gjennom meir menneskelegheit og ved å vere der for nokon, same kor smått det kan verke. Som det de har vore for meg, å velje det beste i folk, dei gode instinkta, dei beste evnene som folk har.

Ein del av denne prisen vil bli eit bidrag til hjelp i den krisa som starta i august i Afghanistan, til kvinner i Afghanistan, og til ei spesiell kvinne nett no, ho er filmskapar, har to barn og er på desperat utkikk etter ein bustad. Så ein del av denne prisen vil gå til å gje ho tryggleik, til å gje ho den sjansen de har gjeve meg.

Så takk!»

Deeyah Khan

Tale ved utdelinga av Fritt Ords pris 2020, framført i Operahuset i Oslo 24.11.21. (Talen er nedkorta. Transkribert og omsett frå engelsk av Lasse Takle.)