Eksport

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Dei siste to–tre åra har det oppstått ein ny eller kan henda gamal debatt i Noreg. Vi har byrja å snakka om noko som Einar Gerhardsen var særs oppteken av, nemleg eksport. Gerhardsen ville ha mest mogleg eksport og minst mogleg import.

Det var difor vi hadde rasjonering etter krigen, nordmenn fekk ikkje kjøpa så mange bananar og bilar som dei ville. Særleg bilar var ei heilag ku. Skulle vi få kjøpa oss ein bil, var det helst etter ein avtale med Sovjetunionen om at dei skulle kjøpa minst like mykje fisk som vi kjøpte bilar frå dei.

Få hugsar i dag at Stalin flytta Opel-fabrikken i Brandenburg til Sovjetunionen, at Opel Kadett vart til Moskvitch, og at slike bilar rulla rundt i norske bygder. Bilrasjoneringa vart oppheva, og i dag nektar ungdom å eta brune bananar. Næringslivet får halda på med sitt. Men det ser stadig fleire ut til ikkje å lika. Noreg er visst vorte ein eksporttapar og dei tilsette i eksportindustrien for få.

Sist ute med desse påstandane er ein rapport frå det økonomiske analyseselskapet Menon. «Norge dårligst i klassen. Skrekkrapport: Sist i verden» kunne vi for eit par veker sidan lesa på nettstaden til Dagbladet. «Norge ender på en soleklar sisteplass når det gjelder å handle med andre land, viser en fersk rapport fra Menon Economics. Rapporten er bestilt av arbeidslivets tungvektere, LO og NHO, i samarbeid med det statlige selskapet Eksportkreditt. LO-leder Peggy Hessen Følsvik er urolig over konklusjonene: – Dette er en brutalt ærlig og viktig rapport. Den tegner et bilde av en dyster situasjon.»

Ting og tang

Rapporten syner visstnok at få er dårlegare i verda enn Noreg til å eksportera ting og tang: «Menon avdekker og dokumenterer et dramatisk fall i norsk eksport de siste åra. Norges eksportgap – altså forskjellen i verdier på det vi selger og kjøper i handel med andre land ­– aldri har vært større enn nå. Videre påpekes det at Norge har en svakere utvikling de siste åra enn alle land det er naturlig å sammenlikne seg med», skriv Dagbladet òg.

I ei felles pressemelding frå LO, NHO og det som før var Eksportkreditt, men no heiter Eksportfinansiering, seier den nyvalde NHO-presidenten Svein Tore Holsether fylgjande: «Norge har unike muligheter for å skape en lønnsom grønn eksportindustri. Men da må vi legge en plan for samlet innsats som utløser dette potensialet.» 

Kvifor?

Men treng vi ein slik plan? Ikkje om vi ser på det store biletet. Det biletet syner at Noreg er ein eksportsuksess utan like i vestleg historie, og det har vi paradoksalt nok vorte gjennom å nytta stadig færre menneske og ressursar i eksportindustrien.

For å forstå kvifor må vi forstå grunnleggjande penge- og valutapolitikk. Lat oss seia at ei tysk avis ynskjer å kjøpa denne artikkelen frå Dag og Tid – nei, det kjem ikkje til å henda, men lat oss likevel seia det – og lat oss òg tenkja oss at Dag og Tid på eit vis representerer heile Noreg.

Den tyske avisa tilbyr Dag og Tid 1000 euro for artikkelen. 1000 euro er omtrent 10.000 norske kroner. Kort tid etter at den tyske avisa kjøper artikkelen, treng Dag og Tid fire nye kontorstolar. Dei kostar 8000 norske kroner, og vi kjøper dei frå Finland. Det fyrste som skjer når vi får 1000 euro frå Tyskland, er at Noregs Bank vekslar om desse euroane til norske kroner. Då sit Noregs Bank att med 1000 euro, men sidan Dag og Tid kort tid etter kjøper finske stolar for 8000 kroner, må Noregs Bank gje frå seg 800 euro til den finske verksemda som sel stolane. Men no kjem det fine: Noregs Bank sit att med eit overskot på 200 euro. Desse 200 euroane går inn i det vi kallar valutareserven.

Grandios

Det som skjedde i det hypotetiske Dag og Tid-tilfellet, er det som har skjedd i ein heilt grandios skala for AS Noreg dei siste 25 åra. Det LO-leiaren kallar ei «dyster historie», er i røynda noko heilt anna: ei gladhistorie utan like, ein gladhistorie som dessutan har vore ein stor fordel for alle medlemane i LO.

Noregs Bank har nemleg gjort noko med dei stadig større valutareservane dei har fått. Dei har investert dei i utlandet. Det vi i dag kallar Oljefondet, er ingenting anna enn valutareservar. Oljefondet er i røynda ein einaste stor eksportfabrikk, og det er den biten som er utelaten i rapporten til Menon.

I staden for å nytta store ressursar og mange menneske her heime til å eksportera varer og tenester har vi i røynda fått utlendingar til å nytta store ressursar og mange menneske til å skapa velstand for oss. Tak noko så enkelt som Apple, som dei fleste av oss veit kva er. Vi nordmenn nyttar fleire milliardar kvart år på å kjøpa PC-ar og mobiltelefonar frå Apple. Ein gong i tida nytta Noreg mange menneske og store ressursar på laga telefonar og datamaskiner. Det gjer vi ikkje lenger. Norsk Data er konkurs, og Elektrisk Bureau anar ingen under 50 år kva var. Apple, Asus og Samsung gjer arbeidet for oss.

Ja, ikkje berre gjer dei arbeidet for oss, kvart einaste år gjev desse verksemdene oss ein del av overskotet dei genererer. Dei sender utbyte rett til Noregs Bank og Oljefondet. Og di betre arbeid dei gjer, di høgre vert aksjekursane deira, som igjen gjer Oljefondet og valutareservane endå større. Vi kjenner alle biletet av norske kyr og Freias reklame: «Nå melker de for Freia igjen.» Arbeidarane i Sør-Korea, Taiwan og Kina «mjølkar» for Noreg. 

12 billionar

Det syner att på statistikken og i nasjonalrekneskapen. I 1950 arbeidde 60 prosent av dei som var i arbeid, med vareproduksjon. I 2020 var det same talet 20 prosent. Kvar har alle dei som før arbeidde med å laga ting, vorte av? Dei har gått til tenesteyting. 40 prosent arbeidde med å gje tenester i 1950, no arbeider 80 prosent i tertiærsektoren. Det er vorte halvannan million fleire i tenesteyting og ein halv million færre i vareproduksjon. 

Men det er altså ikkje heile biletet, for Noreg via Oljefondet eig 1,4 prosent av verdas børsnoterte aksjar, og fondet er i skrivande stund verdt nesten 12 billionar kroner. Fleire millionar arbeidarar i utlandet arbeider for oss. Ja, det finst mange kyr der ute som mjølkar for oss òg. Det er den soga Menon utelèt når dei skriv dette i rapporten: «Etter hvert som norsk petroleumsproduksjon faller, må Norge eksportere nye produkter for å finansiere vår import.» 

Energi

Det er fleire grunnar til at det er så få bønder og industriarbeidarar att i Noreg, og stoda er på ingen måte unik for landet vårt. Alle vestlege land har gått gjennom ei liknande utvikling, men få har kome så langt i avindustrialisering som Noreg.

Årsaka til at vi er komne lenger i enn nesten alle andre, er energirikdomen. Litt vel enkelt sagt dobla vi kraftproduksjonen mellom 1945 og 1955, deretter dobla vi han på ny mellom 1955 og 1965, og jammen gjorde vi nesten det same mellom 1965 og 1975. Nesten ingenting av den kraftproduksjonen vart eksportert i rein form. I staden nytta vi kraftressursen til metallproduksjon.

Det gjer vi i dag òg, og den produksjonen skapar både ny teknologi og levande bygder. Norsk industri nyttar 80 TWh i året, metallindustrien åleine godt over 30 TWh, og det skjer med visse unntak stort sett utan subsidiar, Noreg har dimed framleis ein nokså stor og samfunnsøkonomisk lønsam industrisektor, sjølv om relativt få arbeider der. 

Vi har òg fått ein nokså stor eksport av kraft. I eit normalår har vi ein nettoeksport på om lag 15 TWh. Men det heile bleiknar mot eksporten frå olje- og gassindustrien, som i år truleg sender nærare 2500 TWh ut av Noreg. Og den eksporten skjer berre ved hjelp av om lag 140.000 direkte og indirekte sysselsette i olje- og gassnæringa, om vi skal tru Statistisk sentralbyrå.

Ein ideell stad

Eksport er ikkje noko eit land held på med av ideelle grunnar. Di færre tilsette eit land må ha i eksportindustrien, seier lærebøkene i samfunnsøkonomi, di betre er det for den samla velferda. Det beste er å kunna eksportera noko som får ein særs høg pris, og som det krev lite folk og kapital å laga.

Det er der vi er både med magasinkrafta og med oljen og gassen, og den industrien som lagar varer og skaper teknologi på grunnlag av energirikdomen. Ja, med åra kjem norsk olje- og gassproduksjon til å gå ned, både av politiske og naturlege grunnar, men den produksjonen vert langt på veg erstatta av arbeidarar i nesten alle andre land, dersom vi då ikkje brukar opp Oljefondet. 

Det er heller ikkje ei naturlov som seier at den landbaserte oljeindustrien forsvinn den dagen Noreg ikkje lenger opnar nye felt. Aker Solutions inngjekk denne veka ein kontrakt med Chevron. På eit stort gassanlegg utanfor Australia skal Aker levera eit undersjøisk kompresjonsanlegg. Kontrakten er verd 7 milliardar kroner og kjem på bakgrunn av teknologi Aker før har utvikla for norsk sokkel. Ja, Aker hadde langt fleire tilsette før, men dei som er att, er særs konkurransedyktige. 

Landbruksarbeidarar

Men det er ikkje berre marknaden, produktivitetsveksten og oljen som har gjort at vi vert stadig færre som arbeider med eksport. Det er også eit medvite politisk val. Handlingsregelen er laga for at vi gradvis skulle kunna fasa inn meir oljepengar i norsk økonomi. Dei som vedtok handlingsregelen, var fullt klar over at di meir oljepengar vi nytta her heime, di færre personar kom det til å verta i norsk eksportindustri. Også det handlar om konvertering av energi.

Den industrielle revolusjonen var ein energirevolusjon. Ein landbruksarbeidar måtte ha mat tilsvarande 1 kWh ekstra per dag for å kunna arbeida ute på marka. Noreg produserer i 2021 energi tilsvarande årsverket til 70 milliardar førindustrielle landbruksarbeidarar. Talet er uforståeleg stort, men alt vi treng vita, er at slikt vert det mykje velferdsstat av.

Faktum er òg at om vi inkluderer oljepengebruken, som i realiteten er ei eksportinntekt, ligg vi på line med ein førande eksportnasjon som Sverige, målt som del av BNP, verdiskapinga. Når vi i tillegg har langt høgre BNP enn dei andre nordiske landa, har vi mykje høgre eksportinntekter per innbyggjar enn grannelanda. Men også om vi held Oljefondet unna, har vi framleis store eksportinntekter. I år ligg vi an til å til å få eit overskot på 300 milliardar på handelsbalansen. 

Grøne pengar

Kvifor vil likevel NHO og LO ha endå meir eksportindustri? NHO-presidenten forklarar det slik til Dagbladet: Holsether «peker på EUs grønne vekststrategi Green Deal, der målet er å utløse offentlige og private bærekraftige investeringer på opp mot 1000 milliarder euro fram til 2030 for å klare å nå de ambisiøse kuttmålene av klimagasser. – Her kan det være store muligheter for Norge, dersom vi klarer å omstille oss».

Stikkordet her er nok «offentlige». NHO organiserer verksemder som vil tena pengar på den grøne vendinga, men det er ikkje så heilt enkelt. Tak det store nye, nemleg havvind, som Menon snakkar varmt om: «Vi vurderer potensialet for økt eksport knyttet til produksjon av fornybare energibærere som størst innen havvind.»

Statnett kom i slutten av juni med ein ny rapport der dei såg inn i glaskula fram til 2030. Ja, Statnett trur at havvindteknologien vert betre, og at det kjem til å koma store utbyggingar. Men dei får ikkje reknestykket til å gå opp, heller ikkje i 2030: «Med fulle nettkostnader blir kostnadene fortsatt høyere enn inntektene basert på kraftpris alene.» Sagt på ein annan måte: Nokon må inn med pengar eller ressursar. Jau, EØS-avtalen legg ned forbod mot subsidiering av næringsliv, men EU har gjeve nokså store unnatak for det dei definerer som grønt. Der kan statane nytta store ressursar.

Vert fattigare

Denne ressursbruken på havvind kan skje på ulikt vis: Vi kan alle gå ned i løn, slik at det vert lønsamt for dei som vil byggja havvind, å tilsetja arbeidarar til å laga det som trengst. Går vi alle ned i løn, kan havvindverksemdene få råd til å tilsetja fleire.

Alternativt kan vi auka nettleiga, som gjev forbrukarane lægre kjøpekraft. Ein tredje måte er å gje havvindselskapa store skattefrådrag, som gjer at vi andre må betala høgre skatt. Men mest truleg kjem vi til å nytta meir pengar frå Oljefondet, som igjen inneber at færre i utlandet kjem til å arbeida for oss i framtida.

Resultatet av å skapa nye arbeidsplassar som ikkje er samfunnsøkonomisk lønsame, vert i alle høve det same: Til slutt må vi verta fleire tilsette i eksportindustrien og færre i velferdsstaten. Då får Menon rett: Då «må Norge eksportere nye produkter for å finansiere vår import».

Det er kan henda godt nytt for NHO, men kanskje ikkje for ein del av dei LO-organiserte.