Inntekt

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

I førre veke kom Statistisk sentralbyrå med ein ny og særs akademisk rapport om inntektsskilnader i Noreg. Det tradisjonsbundne byrået vil ha oss til å tenkja nytt om inntekt. Rapporten har tittelen Ulikheten – betydelig større enn statistikken viser og fekk stor merksemd sist veke. Innleiinga til rapporten sa i grunnen det meste: «Inntektsulikheten i Norge er mye større enn det offisiell inntektsstatistikk viser. Forklaringen er at statistikken bare tar med inntekt som er rapportert i de personlige skattemeldingene, og at eiere av selskap har hatt insentiver til å ta ut mindre aksjeutbytte etter at utbytteskatt ble innført i 2006.»

Det SSB seier, er tilsynelatande nokså revolusjonerande. Men mykje kjem an på augo som ser. Ein alternativ tittel kunne vore «Utbyteskatten verkar». Innleiinga kunne vore formulert slik: «Overskotet vert halde attende i norske verksemder, nett som Stortinget ynskte. Norske rikfolk finansierer arbeidsplassar og verksemder i staden for eige forbruk. Dei held konsumet sitt nede og sparer massivt.»

Dette vert ein litt komplisert artikkel, men det vert lettare mot slutten. Men fyrst: Kva er inntekt? Og kva er skilnaden på formue og inntekt? Når skal vi forresten telja, og over kor lang tid, for slik å skilja mellom dei to storleikane? Å gje eit eintydig svar på det er alt anna enn enkelt.

Definisjonsmakta er noko som i det minste før låg hjå leksikonforfattarar. Artikkelen om inntekt i Store norske leksikon er skriven av Hilde Bojer, som var samfunnsøkonom ved Universitetet i Oslo. Ho skriv: «Inntekt er definert som den øvre grense for hva en person eller en gruppe personer kan forbruke i løpet av en periode uten å minske formuen (eller stifte gjeld).» Ok, då kan vi seia at inntekt er det vi har, før vi eventuelt tærer på formuen. Men så kjem SSB med denne definisjonen: «Inntekt er penger som en person eller bedrift mottar i bytte mot å selge en vare, utføre en tjeneste eller som avkasting på investert kapital. I tillegg bidrar staten med overføringer.»

Forvirrande

Sjølv om definisjonane er nokså like, fører det likevel til forvirring. For rapporten til SSB handlar om utbyte, som er å henta kapital ut av ei verksemd, og korleis staten skattlegg dette utbytet. Eit typisk døme på utbyte er det staten ofte gjer med reine statsselskap. Det er nokså mange statsbudsjett som har vorte gjorde opp ved at regjeringa har henta ut utbyte frå til dømes Statkraft. Det har tradisjonelt ført til at direktørane og styret i Statkraft har klaga over at dei vert tømde for kapital og ikkje har nok pengar til å halda ved like den realkapitalen dei har. Jens Stoltenberg har understreka at ein av grunnane til at han ville delprivatisera Statoil, var at han ville hindra staten i å tappa Statoil for kapital på ein uføreseieleg måte. For når fleire eig ei verksemd, må eigarane verta samde og handsamast likt. Det gjer ting litt meir føreseielege. Det er no styret i Equinor som set utbytenivået, ikkje staten.

Den tradisjonelle forståinga av uttak av utbyte er altså at det er uttak av kapital. Kapital som du har, er formue. Når du som kapitalist gjer opp bøkene og ser kva du hadde av verdiar i verksemda den 1. januar, veit du også kva formue du hadde då. Då veit du om du vil løyva deg utbyte eller ikkje. Men staten skal ha sitt om du tek ut utbyte. Utbyteskatten i 2020 er knapt 32 prosent. Med andre ord: Tek du ut utbyte, tærer du i alle høve på formuen din, sidan du må dela med staten. Om du eig ei verksemd åleine, er det elles ikkje noko i vegen for at du kan taka ut alt av verdiar i verksemda di og nytta det på forbruk. Men heller ikkje det vert definert som inntekt av Store norske leksikon.

Semantikk

Ja, dette er semantikk, men semantikk har konsekvensar for korleis vi tenkjer. SSB definerer i den nye rapporten utbyte, anten du tek det ut eller ikkje, som inntekt så sant det er ein del av eit overskot, og det gjer dei i 20 år attende. Dei omdefinerer dimed delar av det som før vart rekna som formue, til inntekt. Eller sagt på ein annan måte: Hadde Skatteetaten skattlagt dei «nye» inntektene SSB reknar på, ville formuen til dei rikaste i Noreg vore mindre. Staten ville teke mykje meir skatt kvart år. SSB ser altså på overskot kvart år, så reknar dei ut kor stor del eigarane har av dette overskotet, og kallar den delen for inntekt. Det er det som er nytt i den rapporten dei la fram førre veke.

Som dei sjølve skriv: «Formålet med denne artikkelen er å supplere den offisielle statistikken med mer omfattende data, der vi tar hensyn til inntekt som opptjenes i, men ikke utbetales som utbytte fra selskaper.» Det SSB seier her, er at dei vil sjå på kva som skjer om kapitalistar i ei hypotetisk verd tek ut kapital frå ei verksemd i staden for å halda pengane i verksemda.

Kvifor meiner SSB dette er ei interessant øving? Jau, i 1992 fekk vi ei skattereform her til lands. Gro ville ha auka fleksibilitet i norsk næringsliv, ho ville ha omstilling. Difor sa ho at kapitalistane fritt kunne taka ut kapital frå verksemdene, slik at dei kunne investera i noko nytt og framtidsretta. Ho sette utbyteskatten til null. Ja, verksemdene skulle framleis betala overskotsskatt, men kapitalistane kunne deretter taka ut all den kapitalen dei ville. Ho sa dessutan at staten ikkje brydde seg om korleis desse utbyta vart nytta. Det var null i utbyteskatt anten pengane vart nytta til forbruk eller til nye investeringar. Ap då var noko anna enn Ap no.

skifta meining

Så fann Stortinget etter ein del år ut at dei ville skattleggja utbyte på ny. Eller meir rett: Dei sa at utbyte som vart utbetalt til personar, skulle skattleggjast. Om du eig eit AS som har aksjar i ulike verksemder og desse verksemdene utbetaler utbyte til dette AS-et, holdingselskapet, kjem det ikkje utbyteskatt sjølv om AS-et får utbyte. Eller om du eig ei verksemd direkte, kan du lata vera å taka ut utbyte og sleppa skatt. I alle høve er utbyteskatt noko som fell på personar. Korkje Oljefondet, kommunar, stiftinga til Thon eller staten må betala utbyteskatt om noko dei eig, utbetaler utbyte. Når du betaler utbyteskatt, kallar elles staten dette for kapitalskatt. Den skatten gjev deg ikkje rettar i folketrygda. Dette gjer staten av di han vil at det ikkje skal løna seg å taka ut løn som kapitalinntekt, og dessutan definerer staten utbyte som ein funksjon av sparing som har kome via arbeid. Du får ikkje pensjonspoeng to gonger av det same arbeidet.

Systemet fungerer i dag slik: Verksemda betaler 22 prosent skatt på overskotet. Dei resterande 78 prosentane kan eigarane taka ut som utbyte. Samla skatt på overskotet om eigarane tek ut alt, vert då 46,7 prosent, seier Finansdepartementet. (For finansvinstar kan skatten verta lægre.) Men du kan altså venta med å taka ut utbyte. Då skal verdien av verksemda normalt sett stiga. Når så eigarane eller arvingane ein gong i framtida endeleg tek utbyte, har staten ei større kake å skattleggja, seier teorien.

Utbyteskatten vart på ny innført frå 2006. Men Stortinget varsla over to år på førehand at dei ville innføra skatten. Dimed fekk kapitalistar eit incentiv til å taka ut store utbyte i åra før. I tillegg sa Stortinget, for at verksemder ikkje skulle verta tømde for kapital, at det utbytet ein tok ut i åra før, kunne ein føra attende til verksemda. Om ein seinare tok ut dette tilbakeførte utbytet på ny, skulle ein ikkje betala utbyteskatt på det. I åra før 2006 vart det teke ut store utbyte, og inntektsskilnadene i Noreg gjekk tilsynelatande dramatisk opp, for det synte skattetala.

Hypotetisk

Det SSB har gjort i rapporten, er å sjå på kva som hypotetisk kunne skjedd om vi ikkje hadde utbyteskatt i Noreg. Altså kva som hadde skjedd om kapitaleigarane ikkje hadde hatt eit incentiv til å halda kapitalen i verksemdene dei eig, direkte eller indirekte. Resultatet er tilsynelatande ekstremt:

«Innføringen av skatt på aksjeutbytte i 2006 førte til et betydelig fall i utbytte betalt til personlige aksjonærer i forhold til de store utbyttene som ble betalt i årene 2002­–2005. Dette førte også til et betydelig fall i inntektsulikheten i den offisielle statistikken. Men ved å ta hensyn til tilbakeholdte inntekter i selskapene finner vi at inntektsulikheten i årene etter innføringen av utbytteskatt i 2006 har vært mellom 26 og 65 prosent høyere enn det den offisielle statistikken viser. Denne forskjellen skyldes hovedsakelig at andelen av markedsinntekten (lønnsinntekt pluss kapitalinntekt) som tilfaller de 1 prosent rikeste, har vært mellom 71 og 176 prosent høyere enn det som framkommer av data fra skattemeldingene. Resultatene viser også at de 1 prosent rikeste betaler mindre skatt av hver tjent krone enn folk flest.»

Sagt i klartekst: Kapitalistane har i staden for å hamna i ein skatteposisjon, valt å spara mykje meir. Eit av dei interessante funna i rapporten er elles at SSB ser på kva som hadde skjedd om kapitalistane, dei 1 prosent rikaste, ikkje hadde hatt høve til å halda pengane attende i verksemdene eller holdingselskap, det som vert kalla fritaksmodellen. Dei ser på den samla auken i kapital i verksemdene gjennom overskot og seier at vi i ei tenkt verd ikkje har noko høve til fritak for utbyte: «Etter 2005 vil nivået på inntektsulikheten (…) bli betydelig høyere enn det som framgår av den offisielle statistikken.» Med andre ord: Sjølv om vi hadde skattlagt dei rikaste fullt ut kvart år, ville det vore større skilnad i inntekt enn det dei offisielle tala syner. Kvifor? Jau, alle inntekter i alt ein eig, må i eit slikt system førast på den personlege sjølvmeldinga kvart år.

Det SSB rett nok ikkje gjer, er å taka omsyn til at kapitalen i verksemdene hadde vore lægre om eigarane hadde måtta betala full utbyteskatt kvart år. Dei ser på overskotet kvart år etter at selskapsskatten er betalt, men dei korrigerer ikkje for det faktum at når eigarane held kapitalen i verksemdene og slepp utbyteskatt, får verksemdene meir kapital å skapa overskot av. Rentesrenteeffekten er sterk når han får vara over mange år. Hadde staten teke utbyteskatt av summane det vert rekna på, ville staten etter kvart fått mykje mindre hypotetisk utbyteskatt i takt med at eigarane hadde fått mindre kapital. Dimed ville også ulikskapen i inntekt i Noreg vore mindre enn SSB legg til grunn ut frå eigen modell. Den auka inntektsulikskapen dei meiner å sjå, vert, fascinerande nok, hypotetisk innanfor den hypotetiske modellen deira. Men det er ein digresjon.

Konsekvensane

Så kva vert konsekvensane av denne rapporten, eller meir rett: Kva bør konsekvensane verta? Det kjem an på augo som ser. Litt enkelt sagt: Vi som tener det meste av pengane våre gjennom lønsinntekt, kan fyrst spara etter at vi har betalt skatt. Det gjeld også kapitalistar. Men det er ein viktig skilnad. Overskot i ei verksemd er sjølvsagt avkasting på kapital. Om ein ikkje eig noko i ei verksemd, får ein ikkje del av overskotet. Overskot vert skattlagt med 22 prosent, som er grunnsatsen for skatt på lønnsinntekt. Men svært mange, ja, dei fleste av oss som arbeider eit årsverk, betaler meir enn 22 prosent. I tillegg betaler vi mykje i arbeidsgjevaravgift. Dimed er den reelle skattesatsen på arbeid mykje høgre enn overskotsskatten. Vanlege lønsmottakarar har altså mykje mindre å spara med enn kapitalistar som eig noko som gjev overskot.

Dimed vert det slik at dei som ikkje tek ut utbyte, har mykje lettare for å auka formuen om dei ikkje tek ut utbyte, enn vi som ikkje har utbyte å taka ut. Det vil nok mange oppfatta som urettvist. Men det var nett det Stortinget ynskte då dei vedtok å innføra utbyteskatt, men samstundes innførte fritaksmodellen, altså at det er friviljug for personar om dei vil taka ut utbyte eller ikkje. Dei ville gje kapitalistar, med definisjonen til Store norske leksikon, høve til ikkje å tæra på formuen. Men dimed gav dei altså kapitalistar høve til spara mykje, slik at verksemdene fekk meir kapital. Og når verksemdene har meir kapital, har dei òg høve til å produsera meir, som vi alle tener på, meinte eit nær samla storting.

Verda er som før

Men resultatet i rapporten kjem altså av litt endra definisjonar. Rapporten endrar kanskje måten vi tenkjer om inntekt på. Men han endrar ikkje det faktum at formue er kapital, og at kapital er noko vi nyttar til å produsera eit eller anna med. Sparer vi i hus, får vi hustenester, sparer vi i ein butikk, får vi butikktenester, sparer vi i ein industri, får vi industrivarer. I tillegg: Di meir kapital det er bak ein arbeidsplass, di betre betalt kan arbeidarane få. Dei fundamentale spørsmåla er dei same som før: Kor myke kapital vil vi at kapitalistar skal ha? Og kor mykje av det vi tener, skal vi kunna setja av til sparing? Det er djupt politiske spørsmål, og svara på dei spørsmåla for deg handlar om kor mykje av ressursane du vil skal vera åtte av private eller det offentlege, og korleis vi skal utnytta desse ressursane.

Same kva: Om vi bruker skattelistene, syner dei ein liten auke i skilnaden på folk. Om vi derimot ser på kor mykje avkasting ein får på kapital, og kor mykje dei rike kan spara, syner dei ein klart aukande skilnad. Men økonomar flest er opptekne av resultatutfall. Funna her gjev ikkje større resultatulikskap i form av konsum. Dei gjev mindre. Skal vi måla resultatutfall, er skattelistene best. For dei syner kor mykje pengar folk har til forbruk. Når kapitalistane veit at dei får eit høgt skattetrykk om dei tek ut pengar frå verksemdene, ja, så tek dei altså ut mindre og har dimed mindre å kjøpa prangande ting for, seier SSB.

Det er også ei vinkling ein kan nytta om denne rapporten. Og ein dag kjem nok arvingane til å rota vekk det meste ved å taka ut for mykje utbyte. Etterkomarane etter Jahre og Reksten veit få kven er i dag.