Skatt

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Mange av oss er alt leie valkampen av di han igjen ser ut til å verta ein evig lang krangel der båe sidene gjer sitt beste for å vulgarisera kva skatt er for noko. Høgresida, i si karikerte form, seier at det meste av skatt er gale og øydelegg økonomien. Venstresida, i si karikerte form, seier at forskjellane er vortne altfor store, og at rikingane toler massivt meir skatt. Men kvar gong skattesystemet vert endra, er det gjennom store tverrpolitiske vedtak i Stortinget.

Men kva er eigentleg skatt? Dette er sjølvsagt eit altfor stort tema for ein kort artikkel, men vi prøver likevel: Skatt handlar ikkje om pengar, skatt handlar om kor mange ressursar, særleg arbeidarar, staten skal taka frå privat sektor for at staten skal kunne gjera det veljarane ynskjer at staten skal gjera. Ingen stat får ti gonger så mange ressursar ved å lova ti gonger så mange pengar til gode føremål. Det held ikkje å setja ein ekstra null bakpå nye setlar.

Denne skilnaden – mellom pengar og ressursar – ignorerer alle norske parti i valkampen. Pengar er tre ting: Pengar er eit vekslingsmiddel når vi betalar nokon for noko, og pengar er eit middel til sparing, men pengar er fyrst og fremst ei bokføringseining for ressursar.

Adam Smith tok feil

At politikarar rotar slik når det gjeld pengar og ressursar, er kanskje forståeleg: Vi lærte alle på skulen at pengar oppstod då vi som samfunn slutta å vera reine naturalhushald og så spesialiserte at det vart upraktisk å byta to kyr mot ein hest. Då kom pengane inn i biletet, og vi kunne byrja å gje bonden ein halv skilling for ein halvskrott i staden for å steike 100 brød til han. Pengane var det som verkeleg opna opp for spesialisering.

Det er elles Adam Smith som kom opp med teorien om at pengar var noko vi innførte då vi hadde vorte så spesialiserte at direkte byte vart for upraktisk. Adam Smith, som sikkert hadde teorien frå andre, tok feil. Stort sett alle historiske samfunn har drive med pengar, og stort sett alle samfunn har nytta dei som bokføringseiningar for ressursar. Til og med i steinaldersamfunn på små øyar er det funne spor etter rekneskapsføring basert på det dei nytta som valuta.

Ikkje vin

Så igjen: Skatt er kverrsetting av ressursar. Dei ressursane har den som må gje frå seg pengane, ikkje lenger noka direkte glede av. Skattebetalaren kan ikkje nytta dei på vin, spahotell eller musikk. Staten, derimot, kan no nytta pengane på lærarar eller offentlege funksjonærar som før var tilsette i ei privat verksemd.

Ja, staten kan til å med nytta skattepengane til å redusera ressursane gjennom å gje folk meir fritid. Når staten gjev folk avtalefesta pensjon når dei vert 62 år, og folk difor sluttar i arbeid, er den arbeidsressursen borte. AFP, som det sikkert kan vera gode grunnar til at vi har, gjer likevel Noreg fattigare, og staten må dimed skattleggja lønstakarane hardare.

Staten veit sjølvsagt at pengar ikkje er ressursar, i det minste gjer Finansdepartementet det. Når det gjeld skatt, lyttar Stortinget sånn nokolunde til Finansdepartementet. Eit av dei sentrale elementa i det norske skattesystemet er den såkalla fritaksmodellen, og han er ein av dei viktigaste grunnane til at vi har så store skilnader i formue i Noreg, om vi då ser vekk frå at vi alle eig like mykje av Oljefondet. Men til og med SV var med på å innføra fritaksmodellen og støtta han under Kristin Halvorsen.

Ein modell for dei rike

Kva er fritaksmodellen? Det er ein modell vi alle kan vera ein del av, men det er i hovudsak dei rike som nyt best av han. Fritaksmodellen er best for dei som eig store verksemder og dimed eig mykje kapital. Verksemder og arbeidstakarar skal i utgangspunktet handsamast likt i skattesystemet. Båe skaper fortløpande inntekter: du som arbeidar gjennom arbeidet ditt, verksemder ved å stort sett gå med overskot, får vi vona. Desse to skal i utgangspunktet betala den same skattesatsen.

Men skattesystemet er ikkje veldig nøytralt. Ja, du skal betala 22 prosent av det du tener, gjennom den grunnleggjande skattesatsen, og ja, verksemdene skal også betala 22 prosent av overskotet dei skaper. Men så byrjar det å verta ulikt, til fordel for kapitalistane. Her lyt vi rett nok nemna at lønsinntekter opp til eit visst nivå gjev fulle velferdsstatlege gode, kapitalinntekter gjev ikkje det. Har du aksjeinntekter, får du ikkje ei krone meir i pensjon frå NAV.

Ulikskapen

Ulikskapen mellom lønstakar og kapitalist botnar i fritaksmodellen. Kva skjer om du aukar lønsinntekta di? Då aukar skatten utover dei 22 prosentane. På alt du tener over vel éin million kroner, må du betala 46,4 prosent. Men det er ikkje heilt sant. For i tillegg kjem arbeidsgjevaravgifta på 14,1 prosent, som i røynda ikkje er verksemda du arbeider i, som betaler, men du sjølv. Finansdepartementet reknar arbeidsgjevaravgifta som ein personleg skatt, sjølv om du ikkje ser han.

Tener du over éin million, er «Maksimale marginale skattesatser» på «lønnsinntekt inkl. arbeidsgiveravgift 53,0 pst.», skriv Finansdepartement. Og den skattesatsen, så sant du har lønsinntekt, kjem du deg ikkje unna. Kva er så den maksimale skattesatsen til den som eig verksemda du arbeider i? Den satsen – overskottskatt pluss utbytet eigaren tek ut – er på 46,7 prosent. Det er i utgangspunktet ein nokså mykje mindre skattesats for kapitalisten enn for deg.

Reelt sett mindre

Det vert betre eller verre. Den som eig ei verksemd eller fleire verksemder eller delar av mange verksemder, slepp i det store og heile å betala både utbyte- og kapitalskatt dersom han har god økonomi og ikkje har ein veldig ekspansiv privat økonomi der han kjøper mykje rart til seg sjølv og sine.

Alle dei rike i Noreg og mange med vanleg inntekt har eit AS, holdingselskap eller liknande. Det er litt komplisert å gå inn på, men i praksis er utbyte- og kapitalskatt slått saman når ein hentar desse pengane til seg sjølv, då er skattesatsen 31,8 prosent. Men kvifor henta ut mykje pengar til deg sjølv? Fritaksmodellen er dessutan spesialsydd for at rikingar skal investera i næringsliv i staden for hus, hytter og yachtar.

Fritakmodellen er at når du har eit holdingselskap eller AS og driv og kjøper og sel ting, som oftast aksjar eller selskap, så vert ikkje verdistigingane i desse selskapa eller aksjane skattlagde når dei vert selde og investerte på ny. Når slike som Kjell Inge Røkke sel aksjar som har gått opp i verdi, kan han for evig tid halda denne vinsten i holdingselskapet eller AS-et han kontrollerer, utan at det kjem skatt på verdiauken.

Dersom du som lønstakar, til dømes, er så dum at du sparer i vanlege pengar på bankkonto, betaler du 22 prosent skatt på rentene kvart år, og du ser at inflasjonen gjer at pengane dine vert mindre og mindre verde. I AS eller holdingselskap vert heller ikkje reine pengar på bankkonto skattlagde fortløpande. Rikingar skal investera, seier Stortinget, ikkje kjøpa skinande ting.

Kvifor?

Kvifor i alle dagar er det tverrpolitisk semje i Stortinget om fritaksmodellen? Vel, for det fyrste er det ikkje noka skeivhandsaming av folk her. Alle kan nytta seg av fritaksmodellen, og i praksis er du ein del av han når du sparer i aksjefond, eller når verksemda og du i fellesskap sparer opp til innskotspensjon for deg. Då vert du ikkje skattlagd fortløpande. Men det er klart at dei verkeleg rike, særleg dei som har vore rike lenge og kanskje attpåtil har arva mange pengar, har ein stor fordel av fritaksmodellen, sidan dei ikkje fortløpande må betala skatt på kapitalinntekter.  

Ein annan grunn til at det er brei semje om fritaksmollen på Stortinget, ved sida av at dei vil hindra at pengar vert tekne ut til personleg forbruk, er at dei ser at det ikkje er så enkelt å henta ressursar frå dei rike kapitalistane. Kva ville til dømes skje om Røkke måtte betala 53 prosent skatt på all auka inntekt eller formue fortløpande?

For det fyrste er vi ein del av EØS, der kapitalen flyt fritt. Kapital- og utbyteskatt betaler du, i motsetnad til lønsinntekt og overskottskatt, i det EØS-landet du er busett i. Røkke ville ha vore dum om han ikkje gjorde som Fredriksen-, Smedvig-familien og ei rekkje andre tidlegare norske familiar, nemleg å flytta til utlandet om han måtte betala fortløpande.

Når SV seier at det bør førast inn ein skatt på 70 prosent av alle verdiar ein person eig, om han flyttar til utlandet, snakkar dei mot betre vitande. Det er ulovleg etter både EØS- og truleg EMK-reglar. Dessutan bør vi hugsa at Oljefondet ikkje betaler utbyte- eller kapitalskatt i noko av dei landa dei har investert i. Vi sit i glashus.

Bra for Noreg

Men vi treng i grunnen ikkje tenkja på internasjonal kapitalflyt i det heile teke i denne samanhengen. Stortinget er i hovudsak samde om fritaksmodellen av nasjonale ressursgrunnar. Kva ville skje om norske kapitalistar måtte betetala 53 prosent av all verdiauke og overskot kvart einaste år?

Vi kan hypotetisk byrja på år éin etter at eit slikt system vart innført. Då ville staten få massivt fleire ressursar av kapitalistane, som hadde sete igjen med mindre ressursar og verksemder. Mange lønnstakarar hadde dimed mista jobben hjå kapitalistane. Men greitt nok, staten, som har fått så massivt med nye skattepengar, det vil seie ressursar, kunne ha tilsett desse arbeidarane.

Etter få år hadde rett nok verksemdene til kapitalistane vorte nokså små, og staten hadde fått eit stadig mindre skattegrunnlag og dimed færre og færre ressursar. Det finst rett nok eit svar på dette problemet: Staten kunne ha teke verksemdene frå kapitalistane, dei kunne til dømes ha kjøpt dei. Vel, då hadde vi til slutt hatt statleg eigarskap over heile fjøla. Men historia seier at slikt ikkje fungerer.

Statar kan i utgangspunktet ikkje gå konkurs, dei kan trykkja pengar. Det gjev ikkje alltid dei beste incitamenta om å få meir ut av mindre. Om AS Noreg stod i fare for å gå konkurs, slik kapitalistar alltid gjer, er det kanskje ikkje sikkert at staten hadde bygt eit stor og veldig dyrt regjeringskvartal midt i Oslo. Dei fleste politikarar på Stortinget veit nok at staten av og til ikkje er ein effektiv utnyttar av ressursar, og at sløsing ikkje er bra for den samla velstanden.

Ja, offentleg sektor gjev eit sterkt tilskot til velstand og produktivitet, særleg gjennom skular og sterke institusjonar som opprettheld ein sterk rettsstat, men éin stad går det nok ei grense. No vert to tredjedelar av all pengebruk avgjort at politikarar direkte. Ein marknadsøkonomi har det med å disiplinera deltakarane, som vil ha størst mogleg overskot. Slik tenkjer nok ikkje Nikolai Astrup om skatteinntektene medan han er statsråd.

Ja til fritak

Sagt på ein annan måte: Grunnen til at staten i neste periode ikkje kjem til å oppheva fritaksmodellen og heller ikkje kjem til å byrja med fortløpande skatt på verdiauke hjå dei verkeleg rike, er at nesten heile Stortinget også i neste periode kjem til å sjå seg tente med ein sterk privat sektor. Kapitalisme har noko å tilby. Og som alltid: Dersom rikingane får nytta store ressursar til å auka produktiviteten, eller i det minste til å oppretthalda han sånn nokolunde, vert det meir å skattleggja.

Til slutt noko om spesifikke skattar: Den viktigaste skatten vi har i Noreg, er grunnrenteskatten. Årsaka til at vi kan ha slik skatt, ligg i namnet: «grunn». Grunn kan ikkje flyttast. Difor kan vi ha denne høge skatten på vasskraft, olje og gass. Her kan Stortinget heilt sikkert henta ut meir utan at det i særleg grad går ut over verdiskapinga og produktiviteten i privat sektor. All teori og internasjonal empiri viser at dyr eigedom sentralt i byane, særleg i såkalla kunnskapsklynger, kan skattleggast hardare utan å skada den samla ressurstilgangen eller -bruken. Det same gjeld også for ein del av fisken, både den ville og den som går i merdar.

Arveavgift?

Arveavgift er i teorien også ein nokså god skatt, men her støyter vi på problemet med at kapital, altså sett vekk frå den som vert skapt av grunnrenter, er mobil. Mange europeiske statar har høg nominell arveavgift, men ho generer litt skatteinntekt av di rikingar kan busetja seg der dei vil. Arveavgift råkar i grunnen berre dei som ikkje kan flytta på seg, eller som manglar gode skatteadvokatar. Det er som regel vanlege folk, med foreldre som har spart litt ekstra, som vert råka av arveavgift.

Formueskatt møter på det same problemet. Dei verkeleg rike kan flytta på seg. Det er sjølvsagt difor formueskatten er ein mikroskopisk del av skatteinntektene same kva farge regjeringa har. I år skal staten nytta over 1500 milliardar kroner, vel 15 milliardar kjem frå formueskatten. Men han ser ut til å vera særs viktig for politikarane å diskutera, kanskje av di dei er så samde elles om dei vesentlege bitane i skattesystemet.

Kva er best?

Om økonomar vert bedne om å spørja kva ei regjering bør gjera med skattesystema, vil dei som regel seia noko slikt: Tak høgre grunnrenteskatt, inkludert eigedom som stig snøggare i verdi enn den samla økonomien generelt, men særleg på knappe naturressursar, og nytt dei auka skatteinntektene til å setja ned skatten på arbeidsinntekta. Får folk lægre skatt på løn, svarar dei ofte med å auka arbeidsinnsatsen, som er den absolutt største ressursen eit land har. Auka arbeidsinnsats aukar den kaka som kan skattleggjast.

Eit notabene kan være på plass her: Rikingar vil ofte peika på at det har skjedd ei stor ressursoverføring frå privat til offentlege sektor i Noreg gjennom tiår. Offentleg sektor har fått langt fleire arbeidarar, byggjer langt meir enn før og har gjeve mange høve til å gå av med tidleg pensjon eller å trekkja seg ut av arbeidslivet.

Rikingane vil òg peika på at verksemder i grannelanda har vakse mykje meir enn norske verksemder, som i stadig aukande grad vert eigde av utlendingar eller har staten som største eigar. Alt dette, seier dei ofte, er eit prov på at staten krev inn for mykje skatt frå norske kapitalistar.

Vanskeleg konkurranse

Ja, det er gale at staten nyttar pengar slik at mange trekkjer seg ut av arbeidslivet. Men hovudgrunnen til at den norske staten er vorten så stor, er at han kan importera så mykje frå utlandet, via oljen og gassen. Norske verksemder som ikkje driv med olje og gass, magasinkraft – direkte eller foredla – og oppdrettsfisk, står i ein vanskeleg konkurransesituasjon, men den konkurransen får dei i hovudsak på grunn av at Noreg er så rikt på naturressursar, og neppe på grunn av eit altfor sterkt skattetrykk.

Av skattemodellane i Vesten er den norske fritaksmodellen ein av dei meir gunstige for verdiskaping, vil mange økonomar hevda. Så er det då også ei rekkje norske fagøkonomar som har vore med på å laga fritaksmodellen, og ei rekkje storting som gong etter gong har sagt at den vil dei halda på. Det kjem ikkje til å endra seg dei neste åra heller.

Solberg, og Stoltenberg i sin siste periode, har dessutan, gjennom den store oljepengebruken, gjeve norske rikingar høve til å importera mange fleire billige arbeidsinnvandrarar enn dei elles ville ha hatt råd til. Oljepengane kan nyttast til mangslags import.