Statsskuld

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Statsgjeld pla vera enkelt: Ein kunne ikkje ha for mykje av det. Noreg var eit like godt døme som noko anna land. Trygve Bratteli, som vel vert rekna som vår fremste finansminister gjennom tidene, og som styrte statsfinansane gjennom 1950-åra, var livredd for å låna, særleg i utlandet. Han ville ha overskot, både på betalingsbalansen med utlandet og på statsbudsjettet. Det skulle nyttast så lite pengar over offentlege budsjett som råd var. Den offentlege utgiftsdelen av verdiskapinga, brutto nasjonalproduktet, BNP, gjekk ned frå 33 prosent i 1945 til 26 prosent i 1960. Sparinga var særs høg, både på offentleg og privat hand. Eksportnæringane, særleg den kraftkrevjande industrien og via han magasinkraft, vart prioritert, og privatkonsumet halde nede.

Politikken var tilsynelatande ein stor suksess. I 1970 hadde Noreg åleine over ein tredjedel av verdas ferrolegeringseksport og godt over halvparten av Europas vasskraftproduksjon. Vi heldt på som Kina heldt på mellom 1990 og 2010. Folk og stat sparte, og eksport vart prioritert. Men som i Kina vart veljarane leie av å halda konsumet nede. Eit fyrste teikn var at straks då Bratteli gjekk av som finansminister i 1960, vart bilrasjoneringa oppheva. Med Per Borten byrja festen, vi fekk folketrygda i 1967, og med Per Kleppe og den komande oljen i 1970-åra tok det heile av. Staten byrja å låna store pengar i utlandet, subsidiane til alt mogleg tok av, og dei sosiale utgiftene vart fordobla mellom 1970 og 1977. Det heile kulminerte med full sjukeløn frå 1977.

Inflasjon

Resultatet kjenner dei fleste av oss som er litt opp i åra. Både marginalskattane og inflasjonen tok av, og vi fekk Høgre-bylgja. Skattane slutta å auka, og finansmarknaden vart deregulert – folk fekk låna fritt. Men den siste resten av regimet til Gerhardsen og Bratteli var framleis på plass, renta vart styrt politisk. I 1986 kom oljekrisa. Underskota på betalingsbalansen vart enormt, og eit av dei største offentlege spareprogramma i Vesten nokon gong vart sett i verk over natta. Rentene gjekk i taket, og det enda med bankkrise og ein dramatisk reduksjon i marginalskattane og til slutt at Noregs Bank fekk inflasjonsmål.

Soga til Noreg var på ingen måte unik, alle statar i Vesten, med unnatak av Sveits og Tyskland, som hadde uavhengige sentralbankar, oppførte seg i grunnen som Noreg. Men alle statar, men unnatak av dei i Sør-Europa, slutta å oppføra seg slik. Store underskot, både på betalingsbalanse og på statsbudsjett, var ikkje mogleg over tid. Eit delvis unntak var USA, som hadde reservevalutaen som gav dei eit privilegium, men også der vart inflasjonen utrydda gjennom særs høg rente. Lærdomen frå 1970-åra ser ikkje ut til å gjelda meir. Nesten heile OECD sym i gjeld og offentleg skuld.

Sjekkar til folket

Tak til dømes USA, som ikkje har hatt på langt nær dei same tradisjonane for velferdsstat som vi har hatt i Vest-Europa. Der har Kongressen og ikkje minst Donald Trump, som er desperat etter å verta attvald, pøst pengar over folk. 70 prosent av lønsmottakarane har under koronakrisa, om vi skal tru ein studie frå University of Chicago, hatt høgre inntekt enn før koronakrisa. Medianinntekta har lege på 134 prosent av det ho låg på før koronatiltaka. Ja, også i Noreg har vi hatt permitteringar med full løn, men i USA har stort sett alle, både dei som har vore i arbeid, og dei som har mista det, fått ein sjekk frå staten i posten. Viljen statar har hatt til å nytta pengar, verkar å vera både grenselaus og utømeleg under koronakrisa.

Kina, Storbritannia og statane i EU og USA vil truleg gå med eit underskot på i gjennomsnitt 17 prosent av BNP i statsbudsjetta i år. EU-landa ignorerer totalt sitt eige fiskale regelverk, som seier at medlemslanda berre kan gå med underskot på 3 prosent av BNP. Ja, ei viss ignorering er sjølvsagt naudsynt under ei så stor økonomisk krise, men no er alt regelverk kasta over bord.

Men det er ikkje berre statar som nyttar pengar, faktisk nyttar dei store sentralbankane nær dobbelt så mykje som dei største statane. Dei trykkjer pengar i ein skala knapt nokon har sett, korkje under fyrste verdskrigen eller under andre verdskrigen. Hausten 2008 auka dei balansen med 7 prosent av BNP, under covid-19-krisa er dei same tala 28 prosent, og dei kjem garantert – som i åra etter finanskrisa – til å auka mykje meir i dei komande åra. Sentralbankane deler ut pengar, både til statar og private låntakarar.

Lærebøker?

Kvifor er lærebøkene kasta på havet? Det er vanskeleg å svara på, og spør du økonomar, vil svara vera heilt ulike. Eit spor er det japanske. Gjennom 1980-åra gjekk Japan gjennom ei finansboble utan like. Afrikanske ambassadar i Tokyo sat på tomter som var verde mykje meir enn statsbudsjetta i heimlanda. Somme utviklingsland kunne selja tomtene og betala ned heile statsgjelda. Bobla sprakk totalt. Den japanske Nikkei-indeksen, verdien på børsnoterte aksjar, ligg framleis – 30 år etter sprekken i 1990 – lægre enn han gjorde då toppnivået vart nådd. Japanske verksemder var meir verde for ein generasjon sidan enn dei er i dag.

Den japanske staten svarte på krisa som dei vestlege statane svarar i dag. Dei byrja å låna pengar. Den japanske statsskulda har gått frå å vera på 70 prosent av BNP då, til over 240 prosent i dag. Ja, mykje av pengane har vore lånte av japanske spararar, men stadig meir har kome frå den japanske sentralbanken. Dei har laga stadig meir pengar og gjeve desse til finansdepartementet og den japanske staten. Dette er ei oppskrift på hyperinflasjon. Dette er slik Tyskland og Weimar-republikken og Zimbabwe held på med. Men Japan har ikkje vore i nærleiken av inflasjon, dei har derimot i lange periodar dei siste 30 åra vore plaga med deflasjon.

Gamle spararar

Svaret på kvifor inflasjonen ikkje har teke av, er truleg at alle ekstrapengane frå staten og sentralbanken har gått til auka offentleg konsum, som ikkje har vorte motsvara i privat forbruk. I takt med at sentralbanken har trykt pengar, har folk auka sparinga si. Sentralbanken har trykt pengar, staten har gjeve innbyggjarane dei nytrykte pengane, og dei har lagt dei i madrassen. Fenomenet samsvarar perfekt med det som vert kalla ricardiansk ekvivalens, etter økonomen David Ricardo. Han diskuterte i 1820 statsskuld og skattebetalarar. Storbritannia hadde etter Napoleonskrigane like stor statsgjeld som Japan hadde i dag. Han lurte på om skattebetalarane, når dei såg at staten tok opp stadig større skuld, automatisk ville leggja til side like mykje pengar som staten lånte, sidan det var nett skattebetalarane som i framtida måtte betala skulda.

Ricardo kom til at det ikkje var ein slik ekvivalens – at folk ikkje er så rasjonelle. Og truleg er folk ikkje det. Det som til dømes plar skje i krigar, er at statar trykkjer og låner enormt med pengar for å kjøpa våpen og betala soldatar. Då vert det alltid innført prisreguleringar som berre delvis fungerer, og med ein gong krigen er over, plar inflasjonen å taka av, sidan folk då sit med massivt med pengar mellom hendene som dei vil nytta til konsum. Det siste folk tenkjer på i og etter ein krig, er at dei snart må betale statsskulda. Det vi ser i Japan, er neppe ricardiansk ekvivalens, men ein funksjon av at det nesten ikkje har vorte fødde born der dei siste 30 åra. I Japan, som dei fleste andre stadar, sparer dei eldre. Og sidan det vert stadig færre menneske der, vert det stadig lægre etterspurnad etter hus, mat og nye bilar.

Betalingsbalansen

Japan har i tillegg nok anna som ikkje er inflasjonsdrivande. Dei har ikkje store underskot på betalingsbalansen med utlandet. Dimed treng dei ikkje å låna pengar av utlendingar. I Japan lagar dei det meste av det dei treng sjølv, og import av olje finansierer dei ved å selja varer i utlandet. Og det er her EU, i det minste euroområdet, har hamna òg. Når ein bruker meir ressursar enn ein har, slik Noreg heldt på mellom 1965 og 1985, hjelper det ikkje å trykkja pengar. Då går inflasjonen opp, og utlendingane krev stadig høgre renter for å låna deg pengar. Då må til slutt renta heime gå opp, og du må nytta mindre pengar. Det var det Gro innsåg då ho fekk makta.

EU ikkje der

Men EU er ikkje der. Ja, Den europeiske sentralbanken trykkjer pengar som om det ikkje finst ei framtid, og til og med den tyske staten har byrja å låna pengar. Men denne sirkulasjonen av nye pengar er noko som går føre seg innanfor euroområdet, EU går ikkje med underskot mot resten av verda. Også i EU har folk vorte gamle og slutta å få born. Og mange av dei nye pengane hamnar dessutan i finansmarknaden, der dei fører til verdipapirinflasjon, men ikkje inflasjon på konsum i form av varer og tenester.

To av dei store og rike landa oppfører seg ikkje som resten, og det er USA og Storbritannia. Dei går med til dels ekstreme underskot mot utlandet. Dei bruker mykje meir pengar enn dei har ressursar til, dei et opp sparepengane til utlendingar. Korleis det skal gå med Storbritannia, er eit kapittel for seg sjølv, som vi ikkje skal gå inn på her, men USA burde vore eit lærebokdøme på korleis ein ikkje kan oppføra seg. USA er framleis eit relativt ungt land med ein stadig aukande folkesetnad. Dei burde ha høg inflasjon, og dei bør i det minste få høg inflasjon etter at koronakrisa er over. Landet flyt over av både innlånte pengar frå omverda og nytrykte pengar frå sentralbanken.

Kortsiktig gjeld

Og ja, USA kan gå inn i ei finanskrise og ei reel storkrise i den reelle økonomien, og det sjølv om covid-19 går over. Det meste av gjelda som den amerikanske staten har, er kortsiktig. Det vil seia at kvart år må den amerikanske staten selja obligasjonar for slik å betala på gamal gjeld. All gjeld vert finansiert med endå meir ny gjeld, og det kan koma ein dag der omverda seier at dei vil slutta med å vera med på finansieringa av all denne gjelda. Men dette har vorte spådd dei siste femti åra, og det har enno ikkje skjedd. Verda vil alltid ha fleire amerikanske dollar. Meir truleg, men ikkje så veldig truleg, er det at inflasjonen tek av neste år, når alle dei nye pengane skal nyttast av ein nokså ung folkesetnad. Då kan det vera at sentralbanken finn ut at han vil setja opp renta og til og med byrja å be om å få attende dei nye pengane han har trykt og gjeve ut. Då skal den komande presidenten i teorien om nokre år få store problem med å finansiera rentene på dei gamle låna og finansiera underskot på statsbudsjettet.

Langsiktig gjeld

Men det finst ei løysing på det òg. USA kan byrja å finansiera den korte gjelda med lang gjeld. Så lenge rentene er låge og verda vil ha amerikanske dollar, kan det amerikanske finansdepartementet laga obligasjonar med ei levetid på 30 eller 50 eller endå fleire år. I dagens underlege verd vil marknaden til og med ha amerikanske obligasjonar som det vert betalt korkje avdrag eller renter på.

Ein dag skal kanskje korthuset kollapsa, og alle pengane som ikkje er støtta opp av reelle økonomiske verdiar, gå mot null. Men verda går mest truleg sin skeive gang i mange år framover. Statsgjeld har vorte verdilaus gjeld. Dei som har ein hang til det dystopiske, kan rett nok kasta eit blikk på Storbritannia.