Permittering

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Ja, vi skal koma til permitteringsordninga, men fyrst nokre meir generelle observasjonar: Gode ordningar for dei som ei tid er utstøytte frå arbeidsmarknaden, er eit adelsmerke for ein velferdsstat. I så måte er Noreg best. Ingen har så gode offentlege forsikringsordningar som vi. Men dei har ei bakside: Di betre dei er, og di lenger dei varer, di fleire vert utstøytte av arbeidslivet permanent.

I 1977 fekk vi alle rett til 100 prosent sjukepengar samanhengande i eitt år. Uføreutvalet frå 2007 såg på ulike forklaringsmodellar for kvifor vi år etter år såg ein slik sterk auke i talet på uføretrygda. Dei såg på kva talet ville ha vore om ein tok omsyn til at fleire kvinner var komne ut arbeidslivet, og at arbeidstakarane vart eldre. Dei samanlikna 1980 med 2006. Arbeidsinnvandrarane frå Aust-Europa var altså ikkje ein faktor. Funna var ikkje opplyftande.

«Dersom uføreratene hadde holdt seg konstante på nivået i 1980, ville det vært 193 800 uføre i 2006. Det faktiske antall mottakere av uføreytelser i 2006 var knapt 328 000, og ut fra dette kan vi anslå at demografiske forhold forklarer 21 prosent av veksten fra 1980 til 2006. Veksten i antall uførepensjonister i hele perioden siden 1980 må altså i hovedsak forklares med andre forhold enn demografiske endringer.»

Betre med full konkurs

Det same utvalet såg også på effekten av arbeidsløyse og påfylgjande risiko for uføretrygd og gjekk gjennom forskingslitteraturen. Nei, det er ikkje bra å verta arbeidslaus, også det aukar risikoen for å verta uføretrygda, særleg for dei over 50. Men «forskerne fant også at mulighetene for å få jobb etter nedbemanninger synes å være større dersom en jobber i en bedrift der alle mister jobben, enn dersom en jobber i en bedrift med delvis nedbemanning. En grunn til at det kan være en slik effekt er at det kan være stigmatiserende å bli ’valgt ut’ til oppsigelse». Ting kan altså tyda på at konkurs er betre enn delvis nedskalering. Seigpining er verst.

Men tid utanfor arbeidslivet er kanskje den sterkaste forklaringa på kvifor folk endar som uføre. Lediggang er verkeleg rota til mykje vondt. I 2010 la den såkalla «ekspertgruppa» på sjukepengeordninga fram ein rapport for Stoltenberg II-regjeringa om problema med sjukepengar. Dei slo fast at tid på sjukepengar, og nivå på sjukepengar, var det avgjerande. Dei meinte å påvisa at ein reduksjon på 10 prosent i nivå på sjukepengar ville føra til ein reduksjon på 10 prosent i bruken av sjukepengar, 20 til 20 og så bortetter. Dei ynskte at graderte sjukmeldingar skulle verta norma, av den enkle årsak at dei fleste som kjenner på noko, faktisk går på arbeid, og det er ein glidande overgang mellom å vera sjuk og å vera frisk.

Få attende i arbeid

Grunnen til framlegget? At det å bruka opp sjukmeldingsperioden på eitt år – ja, kvar einaste auka lengd på 100-prosentsjukmeldingar – førte med seg auka utstøyting frå arbeidslivet. I 2008 var berre 15,8 prosent attende i arbeid tre månader etter at sjukmeldingsperioden var ute. Eit anna problem var at dei som hadde brukt opp ein sjukmeldingsperiode éin gong, ofte enda som sjukmelde att, for så verta uføretrygda lenger framme.

Det aller viktigaste rådet ekspertgruppa kom med, var at politikarane måtte laga eit regelverk som hindra folk i å vera lenge og heilt utanfor arbeidslivet. «Av de som gikk ut sykepengeperioden i 2002 var det 55 pst. som har fått innvilget en uføreytelse innen 2009. For de som avsluttet et sykefravær fra 6 til 12 måneder i 2002 hadde om lag 1/4 fått innvilget en uføreytelse innen 2009. Blant de med kortere legemeldt sykefravær var andelen 1/8.»

Tid utanfor arbeidslivet gjev også eit anna uheldig utslag: redusert arbeidsinntekt dersom ein kjem seg attende i arbeidslivet. Simen Markussen ved Frischsenteret på Blindern publiserte i 2009 ein stor studie på sjukefråvær og påfylgjande effekt på inntekt, «The Effects of Sick-Leaves on Earnings». Han fann at éin dag med sjukefråvær reduserte inntekta med 0,6 prosent to år etter, og kvar dag ekstra reduserte inntekta med ytterlegare 0,3 prosent, og at denne effekten var varig: «Eit spørsmål som reiser seg på basis av funna i denne artikkelen er om desse forsikringspengane faktisk er eit lån – og ikkje ei inntekt. Ja, fråverande arbeidarar får forsikringspengane under sjukdom, men dei endar opp med å betala dei attende i alle dei påfylgjande åra ved at løningane deira vert reduserte.» Og la han til: «Desse funna gjev grunn til ei alvorleg uro over problema ved ein generøs velferdsstat.»

Permitteringar

Nei, arbeidsløyse er ikkje det same som sjukmeldingar. Det er heller ikkje det å vera permittert frå arbeidet, men det forskinga meir ålment viser, er altså at di lenger ein vert gåande arbeidslaus, di lenger ein vert gåande sjukmeld, og di rausare ordningane er, di større er faren for at ein aldri kjem attende til arbeidslivet. Permitteringsordninga er ei ordning som låser fast arbeidstakarar til ei verksemd som går gjennom dårlege tider, men vonar at tidene skal verta betre. Det er altså ei overføring både frå dei permitterte arbeidstakarane og frå samfunnet som heilskap til ei verksemd som mellombels har sagt opp arbeidarane. Det er ein subsidie som ikkje treng vera eit stort problem dersom permitteringa er kort og mellombels. Men kjem ikkje dei gode tidene attende for verksemda som tydde til permittering, vel, då har både storsamfunnet og dei arbeidstakarane som likevel ikkje hadde ein jobb å koma tilbake til, eit stort problem.

I mars i fjor utvida regjeringa permitteringsperioden frå 26 veker til 52 veker, den 11. januar i år utvida dei perioden til 1. juli. Dei tilsette i Norwegian nærmar seg no eitt år med permitteringar. Den 1. juli, om selskapet ikkje er heilt nedlagt då, kjem dei fyrst permitterte til å ha vore utanfor arbeidslivet i 16 månader, om dei ikkje har funne seg noko anna å gjera. Og det har nok ein god del ikkje gjort, sidan permitterte ikkje har lov til å arbeida for nokon annan arbeidsgjevar enn den dei er permittert frå.

Den 6. januar sa arbeidsminister Henrik Asheim dette til Dagbladet: «Å forlenge permitteringsperioden må veies opp mot at flere arbeidsgivere kan vente lenger enn nødvendig med å ta sine ansatte tilbake. Det er med andre ord ikke gitt at arbeidstakere vinner på en forlengelse av permitteringsperioden.» Fem dagar etter gjekk han med på kravet frå LO og NHO om vidare utvidingar. Denne veka ser det så ut til at stortingsfleirtalet utvidar perioden heilt fram til 1. oktober. Då kan Norwegian-tilsette ha gått eitt år og sju månader utan arbeid.

Liker ikkje permittering

Generelt er det slik at økonomar ikkje er så glade i permitteringar. Det fører til at verksemder skubbar kostnader over på fellesskapen, og ordninga fører vidare til at dei som driv verksemdene, ikkje treng tenkja særleg over kven dei vil halda på eller ikkje, og dimed går arbeidstimar og produktivitet tapt. At verksemder held folk i arbeid, gjev ein samfunnsøkonomisk vinst ved at samfunnet som heilskap får ut fleire arbeidstimar. Men den kanskje verste effekten er at folk som kunne ha fått seg anna arbeid eller omskulert seg, vel å verta verande permitterte i von om å få attende ei kjend arbeidsoppgåve og eit kjent miljø. Vi menneske er vanedyr.

Ein effekt av koronatiltaka er at vi sjølvsagt flyg mykje mindre, men ein annan er at vi kjøper fleire bilar. Nordmenn har spart meir pengar. I ein lang periode no har Bertel O. Steen, som sel Mercedes, drive med radioreklame for å få flymekanikarar til å omskulera seg til bilmekanikarar og taka arbeid hjå dei. Det er ikkje ein urimeleg hypotese å seia at det hadde vore lettare for Bertel O. Steen å få tak i kvalifiserte fagfolk om ikkje SAS og Norwegian kunne nytta permitteringar som fellesskapen og dei permitterte betaler.

Problemet er at det har vore mykje mindre forsking på effekten av lange permitteringar samanlikna med arbeidsløyse og sjukmeldingar. Men ein del finst. Forskarar ved Nav har sett på korleis det gjekk då vi utvida permitteringsperioden i 2009 og i 2015: «Vi finner at en utvidelse av den maksimale permitteringsperioden gjør at perioden som arbeidsledig øker utover det konjunkturene skulle tilsi. Dette kan bidra til en lavere sannsynlighet for at den permitterte returnerer til jobb.»

Og: «Arbeidstakerne løper slik sett en større risiko ved utvidelse av permitteringsregelverket enn arbeidsgiveren. Utvidelser av den maksimalt tillatte permitteringsperioden vil ikke nødvendigvis være en fordel for arbeidstakerne med hensyn til inntekt både på kort og lang sikt, fordi deres jobbsjanser hos andre arbeidsgivere reduseres over tid.»

To rapportar

Oslo Economics og Frischsenteret la i 2018 fram to rapportar for Arbeidsdepartementet. Her høyrer det med å nemna at permitteringsregelverket mellom 2004 og 2018 har variert mykje: Arbeidsgjevaren har betalt for mellom 5 og 20 dagar av permitteringa, og permitteringsperiodane har variert frå 26 til 52 veker. At ordninga no vert på minst 16 månader, er nytt.

Forskarane har sett på perioden mellom 2004 og 2013 og effekten for 1,1 millionar arbeidstakarar per år i privat sektor. Dei har freista å korrigera for konjunktursituasjon og andre bakanforliggjande variablar. Konklusjonen er klar: «Et mer generøst permitteringsregelverk, med lengre fritaksperiode og kortere arbeidsgiverperiode ser ut til å øke innstrømningen til permittering. Effekten av en forlenget fritaksperiode er særlig sterk.» Å auka permitteringsperioden fører altså til auka arbeidsløyse.

Tala er nokså eintydige: «Et enkelt permitteringsforløp kan forventes å vare i 13 uker dersom fritaksperioden er på 26 uker, 14,9 uker dersom fritaksperioden er på 34 uker og 16,1 uker dersom fritaksperioden er på et helt år.» Men, skriv dei òg, verksemdene har større sjanse til å overleva når permitteringsperioden vert utvida: «Et mer generøst permitteringsregelverk ser ut til å redusere risikoen for konkurs etterfølgende år. En tolkning av dette er at et generøst permitteringsregelverk fremmer bruk av permitteringer, og at en viss bruk av permitteringer fremmer bedriftenes sjanse til å overleve.» Det er difor kan henda ikkje overraskande at NHO heile tida ivra for å utvida permitteringsperiodane. Dei representerer arbeidsgjevarane, ikkje arbeidstakarane. At LO er for ei ordning som ser ut til å gå ut over arbeidstakarane, er kanskje meir overraskande.

Koronaunntaket

Diverre er det lite eller inga forsking på langtidseffektane av permitteringar. Men det vi veit, er at før verksemder tyr til permitteringar eller oppseiingar, går ofte talet på sjukmelde opp. Arbeidstakarar veit at det er meir lønsamt å gå på sjukepengar enn å få dagpengar, som permitteringspengar er. Eller som den før nemnde Markussen sa til NRK i 2016 då tala synte at det hadde vore ein sterk auke i sjukmeldingar på eitt år i oljebransjen: «Hvis du vet at jobben din forsvinner, og sykmelder deg dagen før, så får du hundre prosent av lønnen din i ett år, mens de andre som mister jobben får mye mindre. Det er en merkelig ting i velferdssystemet vårt, og det burde vært endret, fordi det rett og slett er urimelig. Det skal ikke være slik at det lønner seg å være syk.»

Det vi òg veit, er at lengd på arbeidsløyse, som permitteringar i røynda er, aukar risikoen for uføretrygd i framtida. Men å koma med ein enkel konklusjon på om permitteringsordninga er eit gode eller eit vonde, er heller ikkje enkelt. Oljenæringa har til dømes teke seg sterkt opp att etter prisnedgangen i 2014. Det er ikkje usannsynleg at permitteringsregimet har gjort at leverandørindustrien overlevde med høgre kompetanse og i større grad enn han elles ville ha gjort utan ei utviding.

Mange fleire uføre

Men det store spørsmålet er i kva grad tidlegare funn og tidlegare forsking er relevant for koronatiltaka. Ja, vi kan nok gå ut frå at fleire hadde funne seg anna arbeid om vi ikkje hadde utvida ordninga og gjort henne rausare. Vi kan nok òg rekna med at fleire hadde omskulert seg eller byrja på høgre utdanning. Men på den andre sida er det heile òg eit spørsmål om kva som er politisk mogleg. Om dei politikarane som stengde skjenkjestovene, hindra turistar i å koma til Noreg og la kjelkar i vegen for mange servicenæringar, ikkje samstundes hadde synt vilje til å utvida permitteringsordninga, hadde dei same politikarane nok vorte straffa av veljarane. Og det liker ikkje politikarane å verta.

Men det er neppe dristig å spå at vi vil få langt fleire på arbeidsavklaringspengar og uføretrygd om ei tid enn vi ville fått med ei stram permitteringsordning. Koronaen skal vi betala for i fleire tiår framover. Norsk sysselsetjing vart permanent redusert etter finanskrisa. Koronakrisa er mykje verre.