Klima

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

«Rent-seeking» er eit faguttrykk frå samfunnsøkonomien som ikkje har eit tilsvarande godt norsk ord, men gode gamle Trygve Haavelmo kalla det tilkaringsverksemd. Det er når ei verksemd eller ein person prøver å få tak i pengar ved å manipulera omgjevnadene økonomisk eller juridisk i staden for å tena pengar på vanleg vis, til dømes gjennom handel eller produksjon. Her lyt det strekast under at tilkaringsverksemd på ingen måte er ulovleg.

Tilkaringsverksemd er særs freistande i Noreg sidan staten er uhorveleg rik. Ingen bransje er fri for dette, og for at vi ikkje skal leggja oss open for kritikk, lyt vi vedgå at heller ikkje pressa er framand for å kara til seg. TV 2 betaler ut massive utbyte til danske eigarar medan dei bed om stadig meir pengar frå staten. Klassekampen fortel om kor kald den norske staten er, samstundes som heile redaksjonen er finansiert av skattebetalarar som ikkje held avisa. Nynorskrørsla får stadig meir pengar i takt med at det relative talet på nynorskfolk går ned og ned, og ja, også Dag og Tid får litt statsstøtte.

Men kulturfeltet får i røynda småpengar, dei store pengane hentar ein der politikarane har dårleg samvit, men uklåre tankar om korleis ein skal kvitta seg med det dårlege samvitet. Dårlegast samvit har vi for tida truleg innanfor utviklingshjelp og klima. Her skal vi snakka om klima, og korleis den skitne statsoljen, Statoil, som har skaffa oss ein tredjedel av velstanden vår, prøver å verta den fornyelege energien, Equinor.

Messe for olje

Under oljemessa i Stavanger, ONS, den 28. august, kalla Equinor inn til pressekonferanse. Dei ville fortelja at dei vurderer å byggja havvindmøller på Tampen-området i Nordsjøen, for slik å forsyna Gullfaks- og Snorre-felta med inntil 35 prosent av den årlege krafta dei treng for å drifta felta. Om Equinor lukkast med prosjektet, kan dei i ei tenkt framtid kanskje redusera utsleppa med 200.000 tonn CO2, som svarar til utsleppa frå 100.000 konvensjonelle gjennomsnittsbilar på det norske fastlandet.

Dette må vera bra? Ja, jau, kanskje, eller nei. Problemet er kostnadene. Per dags dato vil ei slik havvindutbygging kosta fem milliardar kroner, og med ein sånn pris vil det heile gå med store underskot. Slik stoda er no, er det langt meir lønsamt å brenna gass for å skaffa den naudsynte energien, og det sjølv om Equinor betaler store avgifter til staten for å brenna gassen. Difor har Equinor søkt staten, gjennom Enova, som gjev ut subsidiar for å få ned CO2-utsleppa i Noreg, om 2,5 milliardar kroner. Men Equinor har òg søkt andre om pengar, mellom anna Næringslivets NOx-fond, som har sagt at det vil gje inntil 566 millionar kroner til prosjektet.

Ukjent fond

Du er sikkert ikkje å åleine om ikkje å ha høyrt om Næringslivets NOx-fond, og namnet, som vi skal koma attende til, er sant å seia noko misvisande. NOx er forresten små partiklar som det er særleg mykje av i råolje eller bunkersolje og diesel. NOx er ikkje så farleg for klimaet, men det er særs uheldig for pusten, og om det vert for mykje av det, fører det til astma og tidleg død hjå einskilde med dårleg helse.

Spør ein samfunnsøkonomar om kva som er mest effektivt for å få ned utslepp, er svaret alltid det same: avgifter. Di meir du ureinar, di meir du slepper ut, di meir bør du betala i avgift. NOx-fondet er eit resultat av ein altfor effektiv avgiftspolitikk. Etter mykje utgreiing innførte Jens Stoltenberg og den raudgrøne regjeringa i 2007 ei NOx-avgift på 15 kroner kiloen for 55 prosent av dei norske utsleppa, som då var på om lag 177.000 tonn. Dette var ei såkalla miljøavgift med fiskal effekt: Ho skulle gje staten ei årleg ekstrainntekt på om lag 1,5 milliardar samstundes som ho altså skulle få ned NOx-utsleppa. (Dette var rett nok eit paradoks, sidan den same regjeringa gjorde dieselbilar billigare, som igjen førte til høgre NOx-utslepp.)

Utgreiingane synte at avgifta ville føra til størst nedgang der reduksjonsutsleppa var billigast, i hovudsak innan segling, særleg i fiskerinæringa, og minst reduksjon i oljenæringa – dette av di oljenæringa alt betalte særs høge avgifter på CO2-utslepp og dimed NOx, medan fiskerinæringa knapt betalte noko. NOx-avgifta var altså samfunnsøkonomisk særs lur: Di billigare ein kan gjera utsleppsreduksjonar, di mindre vert velstandstapet.

For effektivt

Så er det berre det at næringslivet aldri har vore særleg glad i effektive avgifter. Ja, oljenæringa, som har særs høg skatteevne grunna superprofitt, betaler mykje for energibruk, men industrien elles, særleg den kraftkrevjande, betaler lite eller ingenting i avgifter for energibruk. Det same gjeld fiskarar og bønder. Med Statoil i spissen gjekk næringslivet som vart råka av NOx-avgifta, til staten og sa at dette var for dyrt. Sagt på ein anna måte: Avgifta verka som ho var tenkt. Næringslivet føreslo at dei skulle få sleppa NOx-avgifta mot at dei betalte inn ein friviljug NOx-donasjon til eit fond som skulle administrerast av NHO, og at dette fondet i sin tur skulle løyva pengar til NOx-reduserande tiltak.

Gjekk staten og Stoltenberg med på dette? Ja. I år er NOx-avgifta på 21,94 kroner per kilo. Equinor betaler ikkje avgifta til staten, men gjev NHOs NOx-fond 12 kroner per kilo. Fiskerinæringa på si side betaler 6 kroner per kilo inn til NOx-fondet. Som vi ser, er den opphavlege utgreiinga heilt gløymd. Det området kor avgifta opphavleg hadde best og billigast effekt, fiskeflåten, betaler berre halvparten av det området der avgifta hadde dårlegast effekt, olje.

Gullkanta avtale

Avtalen med staten, som eig det meste av norsk oljenæring, er likevel gullkanta for Equinor, for dei trekkjer innbetalinga av på skatten, og oljeskatten er som kjent på 78 prosent. Dimed vert den reelle innbetalinga til NOx-fondet berre 2,64 kroner, reelt sett endå mindre, sidan staten òg mottek utbyte frå Equinor. I staden for at staten får 21,94 kroner i avgift frå Equinor, sit staten, altså vi som betaler skatt, i røynda att med null. Og no har altså NHO-fondet lova Equinor 566 millionar. Fondet har så langt betalt vel 4 milliardar ut til NOx-reduserande tiltak og har 2,5 milliardar inneståande. Om staten ikkje hadde gått med på denne friviljuge ordninga, hadde han i staden fått rundt 17 milliardar sidan ordninga vart innført. Får Equinor den lova støtta, vil dei etter skatt og manglande utbyte få att meir enn dei har betalt inn til fondet.

NHO seier på si side at fondet har ført til utsleppsreduksjonstiltak svarande til 35.000 tonn NOx sidan oppstarten, men då føreset dei at den opphavlege NOx-avgifta ikkje hadde ført til reduksjon i utsleppa, noko ho ville ha gjort. Men det stoggar altså ikkje der, for Equinor har søkt Enova om 2,5 milliardar. Går søknaden gjennom, vil staten indirekte via NOx-fondet og direkte via Enova, gje eit tilskot på over 3 milliardar til havvindprosjektet. I tillegg kjem to milliardar frå Equinor sjølv, men over 90 prosent av desse pengane vil hamna i statskassa om prosjektet ikkje vert realisert.

Særs dyre tonn

Då er det berre å rekna: Om vi berre seier at staten går inn med tre milliardar, kjem utsleppsreduksjonen til å kosta 15.000 per tonn. Tek vi heile summen på fem milliardar, snakkar vi om 25.000 per tonn. Miljødirektoratet har rekna på kvar vi får mest effekt av pengane. Eit forbod mot dyrking av myr vil føra til utsleppsreduksjonar på 150 kroner per tonn, og berre i transportsektoren åleine kan vi få ein reduksjon på nær tre millionar tonn til under 500 kroner i kostnad per tonn, seier det same Miljødirektoratet. I røynda finst det knapt dyrare klimatiltak enn det Equinor no planlegg.

Det er fleire problem med prosjektet. For det fyrste ligg Troll og Gullfaks langt til havs. Dimed vert det ikkje knytt saman med alt eksisterande infrastruktur. Vindmøller som er knytte til det vanlege elnettet, får automatisk såkalla støttekraft. Når vinden ikkje blæs, kan vi sleppa ut vatn frå magasin som alt er bygde. Men plattformene til Equinor har ikkje tilgang til magasinkraft. Dimed må desse plattformene i alle høve få gassturbinar om vinden ikkje blæs. Equinor får altså ikkje ein kostnadsreduksjon i eksisterande infrastruktur.

Så kjem det triste at klimagassar ikkje kjenner landegrenser. Den gassen som Equinor ikkje brenn når vinden blæs, vert eksportert og brend i andre land. Og når vinden blæs ekstra godt, slik at plattformene får meir kraft enn dei treng, har ikkje Equinor nokon stad å gjera av denne overskotskrafta, som ville ha vore tilfelle som møllene hadde vore knytte til eksisterande elnett.

Litt positivt?

Prosjektet kan kanskje få visse positive effektar. Gass er mykje meir klimavenleg enn kol. Om den ekstra gassen går til å erstatta kol på kontinentet, kan vi kanskje få ein marginal effekt der, men vi snakkar om lite gass i dette tilfellet. I tillegg kan det vera at Equinor får ein ekstra kompetanse på havvind, ein kompetanse dei kan nytta andre stadar. Men det er to innvendingar: Når det vert produsert ny energi, vert all energi billigare globalt om det ikkje vert kutta i energiproduksjonen ein annan stad, og energi inkluderer kol, olje og gass. Havvindprosjektet til Equinor fører til ny energi. Det andre er at om vindmøllene vart bygde nærare land og knytte til eksisterande nett, ville Equinor fått den same kompetansen og kunne utnytta havvinden mykje betre.

Det vi i alle høve kan slå fast, er at om prosjektet til Equinor vert realisert, har vi skattebetalarar gjeve frå oss mange milliardar som vi kunne ha nytta til å redusera klimautsleppa andre stadar, og det på ein mykje meir effektiv måte. Men slik fungerer tilkaringsverksemd. Og om prosjektet vert realisert, får Equinor nye reklamebilete å visa fram, nemleg av olje- og gassplattformer drivne av vindmøller.

Equinor har sju partnarar med på prosjektet, inkludert Petoro, som staten eig alt av. Equinor, ved konsernsjef for Utvikling og Produksjon Norge Arne Sigve Nylund, seier dette i ei pressemelding: «Jeg er glad for at partnerskapet har greid å utvikle dette fra idé til konseptvalg. For å sikre langsiktig verdiskaping på norsk sokkel, er det avgjørende at vi gjør det vi kan for å fortsette å redusere CO2-avtrykket fra aktiviteten vår.» Klima og miljøminister Ola Elvestuen seier på si side dette: «Jeg vil berømme næringslivet og NOx-fondet for arbeidet de gjør for å få ned utslippene.»

No høyrer det med å nemna at regjeringa lurer på å forby nydyrking av myr. Men Senterpartiet seier at eit slikt framlegg ikkje har fleirtal i Stortinget. Det har derimot havvindsatsing. I 2019 skal Equinor avgjera om dei vil gjennomføra prosjektet. Ingenting tyder på at styret, som er kontrollert av den norske staten, vil seia nei.