Pensjonistar

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Med alle lovnadene frå Sylvi Listhaug (Frp) som ny eldreminister er det kan henda på tide å omskriva dåpsbodet: «Lat dei eldre koma til meg og hindra dei ikkje! For Guds rike høyrer slike til.» Denne utviklinga er kanskje naturleg, for vi nordmenn får knapt born lenger, og dei eldre vert berre fleire og fleire og dimed ei stadig sterkare veljargruppe. Men er det rimeleg at dei eldre skal få sin eigen minister? Er det rimeleg at dei eldre skal få meir av felleskaka?

Ein gong var det kanskje det, før Folketrygda og sjukeheimsplassar til alle som har trong for det. Men spørsmålet burde kanskje vera om vi ikkje snart skulle få ein anti-eldreminister. For det er ikkje dei eldre som vantar pengar, hus og bil. Det er ikkje dei eldre som er i klem mellom barnehage, skule, idrettslag, arbeidsplass og heim. Det er heller ikkje dei eldre som må betala stadig meir bompengar, og det er ikkje dei eldre som er skvisa mellom pensjonsreforma og marginalskatten.

Feit bankkonto

Har du born og har kjøpt deg eit greitt husvære, har du truleg ei nokså sterk uro for bankkontoen din. Kva skjer om vaskemaskina eller bilen bryt saman? Har eg nok pengar på lur om noko gale skulle henda? Unge par har knapt pengar på konto, syner statistikken. Eit gjennomsnittleg pensjonistpar, syner likningane, har til kvar tid ståande over 1,1 millionar kroner i banken. Om likviditet er konge, som det heiter i finansmarknaden, er nesten alle pensjonistar i Noreg monarkar og unge par med born deira slavar.

Kva gjorde Frp då dei fekk makta? Dei gav pensjonistpar mykje høgre pensjon: «Vi mener det er uhørt at pensjonister skal straffes for å være gift eller samboer gjennom avkortning i pensjon», som deira eigen Erlend Wiborg seier på heimesida til Frp – som i tillegg skryter av at norske pensjonistar har fått over 4 milliardar i skattelette med Siv Jensen som finansminister. Kvifor det er uhøyrt å tenkja at eit par har betre råd enn einslege til å kjøpa ny vaskemaskin, seier ikkje Frp noko om.

Mykje hus

Men pensjonistar lever ikkje av bankinnskot og skattelette åleine, dei må òg ha hus. Unge barnefamiliar har sjølvsagt også hus, men mange av dei har så høg skuld at dei har negativ formue, viser tal frå Statistisk sentralbyrå (SSB). Når du låner 85 prosent av verdien i eit hus og i tillegg har lånt til bil, som du må betala stadig meir bompengar for, kan du hamna ein stad du helst ikkje bør vera.

Folk i 60-åra har stort sett ikkje heimebuande born. Hushalda er for det meste par eller einslege. I 2016 hadde desse hushalda 4,5 millionar kroner i gjennomsnittleg nettoformue, og desse tala er underdrivne på grunn av manglande innsikt i marknadsverdien på bustadar. 44 prosent åtte i tillegg til primærbustaden ei eller fleire hytter.

94 prosent eig ein primærbustad. Ein fjerdedel av dei som er over 80, bur i ein bustad med fem eller fleire rom, viser tal frå Nova. Eit tal som ikkje er med i denne statistikken, er ekstra utleigebustad. 15 prosent av dei over 60 eig ei ekstra utleigeeining. Når formuen vert stor, investerer dei eldre i ein ekstra bustad, noko som er naturleg, sidan dei ikkje treng å spara ei krone til eventuell omsorg.

Som SSB skriv: «Sammenligning av formuesutviklingen for ulike generasjoner tyder på at 68-generasjonen, født rundt 1950, har trukket vinnerloddet.» Det har lenge vore uro for at fordelinga av formue går feil veg i Noreg. Og ja, utviklinga går i feil retning, men ikkje for dei eldre: «Jo høyere alder, desto større gjennomsnittlig formue og desto mindre er formuesulikheten.»

Rike 68-arar

Det at så mange nordmenn eig eigen bustad, dreg ned ulikskapen. Og ingen eig meir bustad enn dei eldre, skriv SSB, som har samanlikna kva ulike kohortar hadde i formue ved fylte 45 år. Personar fødde i 1950 hadde då dei var 45 år, 16 prosent høgre formue enn dei som vart fødde i 1970. Og som vi veit: Personar fødde i 1950, altså dei med høgst formue, er unnatekne pensjonsreforma som personar fødde etter 1968 må bera heile kostnaden for. I 2017 hadde par over 65 ei medianinntekt (midtinntekta) etter skatt, ja, etter skatt, på 574.000, og låg på toppen i auke i nettoinntekt dei føregåande fem åra. Den utviklinga er naturleg, sidan Siv Jensen har redusert den såkalla avkortinga og gjeve dei eldre skattelette. Einslege mødrer med born, den gruppa som slit mest med å koma seg inn i dei bustadane som dei eldre eig, hadde 410.000 kroner i nettoinntekt.

Men inntektsstatistikken lyg, for dei eldre er òg storforbrukarar av offentlege tenester. I mange land, til dømes England, er det slik at om du vil ha omsorg og har formue, må du nytta av denne formuen for å få den omsorga du meiner du treng. Det nyttar heller ikkje å driva skatte- og omsorgsplanlegging. Du kan ikkje overføra formuen din til etterkomarane for å unngå å måtte betala. Overfører du, må borna betala for omsorga. Slik er det ikkje i Noreg. Staten og kommunen tek ikkje ei krone av formuen din for den omsorga dei gjev. Same kor mange pengar du har på konto, seier staten at alle oppsparte midlar skal overførast til eventuelle arvingar. Konsekvensen er at ein stadig relativt minkande arbeidsstyrke må finansiera ei stadig ekspanderande eldreomsorg, og det sjølv om ein eventuell reduksjon av formuen til eldre ikkje hadde fått nokon negative konsekvensar for dei, berre for arvingane.

Låge overslag

Det er vanskeleg å koma med presise tal for kor mykje dei eldre tek av omsorgstenesta og spesialhelsetenesta (sjukehus), men i 2013 meinte SSB at to tredjedelar av kommunal omsorg og ein tredjedel av sjukehuskostnaden gjekk til pensjonistar. Det høyrest litt lågt ut, men lat oss akseptera overslaget. I år skal kommunane nytta om lag 125 milliardar på omsorg. To tredjedelar av dette vert 82,5 milliardar. Spesialhelsetenesta får på si side 150 milliardar frå staten, en tredjedel av dette vert 50 milliardar. I tillegg kjem det ein del utgifter til helse- og omsorgstenester som ikkje er med i desse tala, eit konservativt overslag er at dei over 67 år får om lag 150 milliardar i omsorgs- og helsetenester utover det dei betaler i eigendelar.

I tillegg får dei altså alderspensjon. I år har staten over NAV sett av 232 milliardar, men både staten og kommunane betaler i tillegg ut tenestepensjon. I fjor utbetalte Statens pensjonskasse 28 milliardar i tenestepensjon, KLP vel 17. Samla utbetaler altså det offentlege rundt rekna 275 milliardar i pensjon.

Stadig betre pensjon

Og pensjonane vert stadig betre. Ved utgangen av juni 2018, seier NAV, var 27 prosent av pensjonerte kvinner og 5 prosent av mennene minstepensjonistar. Minstepensjonen er litt over 16.000 kroner netto i månaden for einslege. Men talet på minstepensjonistar går stadig ned. Av kvinner over 85 var 43 prosent minstepensjonistar, mellom 67 og 69 var den same delen 13 prosent. Det kan vera liten tvil om at pensjonistar som har nedbetalt bustad og ikkje lenger har born å forsyrgja, har langt høgre levestandard enn vanlege inntektsmottakarar.

Vi kan leggja saman tala: 150 milliardar i helse- og omsorg, 275 milliardar i pensjon over offentlege budsjett. Då er vi oppe i 425 milliardar i offentlege løyvingar til den gruppa i Noreg som har høgst formue og minst gjeld og dimed mest pengar til disposisjon. Utgiftssida på statsbudsjettet er på 1377 milliardar. Det inkluderer investeringar i Nordsjøen, samferdsle, forsking og utdanning og mykje meir. Men godt over 20 prosent går altså til dei eldre. Det er i dag 950.000 alderspensjonistar i Noreg. I gjennomsnitt får kvar pensjonist overføringar og tenester frå staten på rundt 450.000 kroner i året, som er ein del meir enn kva ei einsleg mor får netto utbetalt.

Best i verda

Forskaren John Rowe ved Columbia University har leia eit prosjekt om kor godt eldre har det i dei ulike OECD-landa. Den suverene vinnaren var Noreg: Ingen land gjev så mykje velferd til eldre som Noreg. Rowe sjølv er ikkje forundra, fortel han til forskning.no: «Det ville vært mer overraskende hvis Norge ikke var best eller i det minste en av de beste.»

Etter at ho gjekk av som justisminister, har Sylvi Listhaug reist land og strand rundt for å testa eldreomsorga. Ho har ofte vore misnøgd, syner Facebook-sida hennar: «Denne saken er en skandale!» er ei ikkje utypisk utsegn.

Skal velferdsstaten overleva, må den norske staten ein eller annan gong kutta i dei store overføringane til norske pensjonistar. Reint teknisk er dette lett: Dei eldre i Noreg har stor formue, høg inntekt og god helse samanlikna med eldre i dei fleste andre land. Dei kan betala langt meir for eigen velferd. Politisk vert dette vanskelegare. Det vil alltid vera politikarar som vil appellera til dei eldre, sidan dei etter kvart vert langt fleire enn dei unge. Men så lenge Listhaug sit, vert det neppe gjennomført kostnadsreduserande reformer. Velferdsstaten slik han no er organisert, er eit pyramidespel, stadig færre skal bera stadig større steinar. Men ei god tid enno vil Frp og Listhaug halda fram med å vera dei største tilhengjarane av høgst mogleg velstand for 68-arane.