Den lengste og mest kjende «etter døden-reisa» i historia skjedde, om eg så må seie, med den ukrainske nasjonalpoeten Taras Sjevtsjenko. Han døydde i St. Petersburg, etter å ha kome attende dit etter sona 16 år som soldat i tsarens hær i den kasakhstanske ørkenen. Han vart først gravlagd i St. Petersburg, men etter 58 dagar vart liket av poeten grave opp att og, i samsvar med hans eige ønske, frakta på hesteryggen til Kyiv. Der stod blykista med poeten to netter i kyrkja i Kyiv før ho vart lasta om bord i ein båt som tok henne til Kanev, ein by ved breidda av elva Dnepr. På eit høgdedrag der vart poeten endeleg lagd til kvile.

Leivningane etter poeten Vasyl Stus frå Donetsk, som døydde i ein fangeleir alt under Gorbatsjov i 1985, vart transportert heim frå Ural til Ukraina med fly i 1989. Det er bra at han vart gravlagd om att på Baikove-gravplassen i Kyiv, og ikkje i Donetsk, der han var fødd. Elles ville grava hans allereie vore øydelagd av dei russiske spesialstyrkane eller militæret, slik basrelieffet til minne om han på veggen på universitetet i Donetsk vart det. Relieffet vart rasert av separatistar i 2014.

Nasjonens karakter vert halden levande av sjelene til døde forfattarar og poetar. Byrgskapen og krafta til skottane kviler på sjela til Robert Burns. Ukrainarane finn stadig støtte i sjelene til Taras Sjevtsjenko og Vasyl Stus. Den første var eit offer for Det russiske imperiet, den andre eit offer for Sovjetunionen. Begge fekk korte liv, begge vart straffa for den frie tanken og poesien sin, og begge døydde i eit framandt land. No vil dette framande landet strekkje seg ut til dei siste kvileplassane deira.

I dei siste seks månadene har hundrevis av bussar vore på sørgjeferder frå frontlina til heimane til falne soldatar over heile Ukraina. Dei fraktar kroppane heim. Død eller levande, soldaten må heim.

For nokre dagar sidan vart det halde kyrkjeleg gravferdshøgtid i Kyiv for eigaren av det største selskapet som driv handel med korn i Ukraina, «Nibulon». Det var Oleksij Vadatursky og kona Raisa, som vart drepne av ein russisk rakett. Dei to lika vart sende frå Mykolaiv for det siste farvel, og etter messa vart dei frakta attende til heimstaden sin, til Mykolaiv, i den sørlege delen av Ukraina, om lag 500 kilometer frå hovudstaden.

Begge årsakene til at eit myrda par laut reise 1000 kilometer for ein kyrkjeseremoni, er knytte til krigen. Mykolaiv vert bombardert fleire gonger kvar dag, og russisk artilleri ville nok ikkje late familiane til dei døde seie farvel til dei i fred og ro. Den lange ferda til Vadatursky og kona gjorde det òg mogleg for venene deira i Kyiv og representantar for styresmaktene å ta avskil med dei. Den avlidne forretningsmannen var trass alt ein framståande medlem av den ukrainske eliten.

Etter at han var død, vart det kjent at det store hamneområdet i Mykolaiv ikkje er okkupert av den russiske armeen enno, takk vere Oleksij Vadatursky. Heilt i byrjinga av krigen gav han dei store lekterane selskapet hans eig, til militæret, slik at dei kunne blokkere innseglinga til hamna i Mykolaiv med dei. På det viset var russiske skip ute av stand til å nærme seg byen.

I Mykolaiv, til liks med andre byar nær frontlina, rapporterer dei lokale styresmaktene kvar morgon til innbyggjarane om kva som er vorte øydelagt av russiske bomber i løpet av natta. Byen vert gradvis til ruinar. Mange landsbyar i området er alt fullstendig øydelagde. Innbyggjarane er enten døde eller flyktningar.

I byrjinga søkte folk i dei næraste landsbyane inn til byen for å få vern, sjølvsagt. Som i mellomalderen verkar det som byen er ein festning som kan verje dei som er i fare. Slik verka det òg å vere for innbyggjarane i landsbyane kring Mariupol. Og slik verkar det framleis for innbyggjarane i småbyen Dergatsji i nærleiken av Kharkiv.

Når ein by eller det som er att av han vert erobra av fiendar, byrjar framgangsmåten for å sjekke innbyggjarane slik reglane til den russiske armeen tilseier – med å filtrere, å velje ut. I nærleiken av dei erobra byane vert det sett opp utveljingsleirar for dei lokale innbyggjarane, med krav om at dei skal ha med seg ID-dokument og mobiltelefon. Berre dei som ikkje har patriotisk tatovering og proukrainske meldingar på sosiale nettverk, som kan prove at dei er lojale til Russland, kan passere gjennom «filtreringa».

Russarane nekta først for at det eksisterte slike utveljingsleirar på okkuperte område i Ukraina, men seinare vedgjekk dei at dei fanst, og forklarte til og med kvifor det var naudsynt med slike leirar.

Frå russisk synsstad skulle utveljingsleirar hindre proukrainske personar, Maidan-deltakarar og militære tenestefolk i å kome seg inn på russisk territorium. Denne forklaringa syner ein annan grunn til at russarane har sett opp 18 filtreringsleirar i tidlegare fangeleirar og andre fengselsliknande oppbevaringsstader.

Dei som har «kome gjennom filteret», vert sende til Russland som flyktningar. For det meste til kriseråka område, til Murmansk, Fjerne Austen og til og med til Kamtsjatka, der det nesten ikkje er innbyggjarar att. Dei som ikkje har «sloppe gjennom» filtreringa, hamnar i fangeleirar, og ifølgje vitne vert somme rett og slett drepne i filtreringsleiren.

Nesten alle som har vore gjennom ein filtreringsleir, vil vere anonyme. Dei er redde. Men historiene dei fortel, er alle like. Ein god del er alt skrive om framgangsmåtane for undersøking, utspørjing, fingeravtrykk, utfylling av spørjeskjema – alt innført av NKVD på 1940-talet.

For meg var det mest overraskande ved dei lite kjende aktivitetane i filtreringsleirane bruken av poesi som tortur eller straff. Kort tid etter utbrotet av krigen kom det forteljingar om at ukrainske borgarar og krigsfangar i leirar og fengsel vart tvinga til å lære den russiske nasjonalsongen, som er ei lett endra utgåve av nasjonalsongen til Sovjetunionen. Men i seinare tid er det stadig fleire ukrainarar som har vore gjennom filtreringsleir, enda opp i Russland og så kom seg gjennom Estland eller Finland til Europa eller attende til Ukraina, som fortel om korleis dei vart tvinga til å lære diktet «Tilgje oss, kjære russarar» utanåt.

Først trudde eg at ein eller annan russisk poet hadde skrive dette diktet på vegner av ukrainarane, men det synte seg at slik var det ikkje. Diktet er skrive av den ukrainske prorussiske poeten Irina Samarina frå Poltava. Ho skreiv det i 2014 som svar på eit betre kjent dikt av den da russisktalande ukrainske diktaren Anastasia Dmitruk, skrive til russarane, «Vi vert aldri brør». Diktet hennar sluttar med orda «De har ein tsar, vi har demokrati, vi vert aldri brør». Dette diktet vart ein populær song som no er gløymd.

Dmitruk er framleis aktiv og held fram med å skrive poesi, men no i hovudsak på ukrainsk. Ho hjelper òg til med å organisere protestar rundt om i verda mot den russiske krigen i Ukraina.

Diktet til Irina Samarina vert altså tvinga på ukrainarar i fangeleirar og filtreringsleirar. Sjølv er Samarina ukjend for dei aller fleste i Ukraina, sjølv om ho vaks opp i Poltava. På Facebook-sida si skriv ho, som om det var med ironi, at ho arbeider for russiske GRU (den militære hemmelege tenesta). Men samstundes, på same Facebook-sida, sender ho vidare dei antiukrainske videomonologane til den prorussiske propagandisten Anatolij Sharij, som er mistenkt for å ta imot pengar frå dei russiske hemmelege tenestene. For desse pengane skal han ha kjøpt eit hus i Spania, som no er beslaglagt av spanske styresmakter som kjøpt for illegale inntekter.

I Irina Samarinas dikt «Tilgje oss, kjære russarar», er det slike nøkkelstrofer: «Men det er ikkje noko Ukraina utan Russland, nett som det ikkje trengst lås utan ein nøkkel.» «Men dei kan ikkje øydeleggje kjærleiken min til Russland så lenge vi er saman, Gud vere med oss!»

Russiske massemedium og nettenester freista gjere Irina Samarina betre kjend i Russland ved å presentere henne som ein representant for det «sunne Ukraina». Det fungerte ikkje, mellom anna på grunn av den dårlege poesien hennar. Men i det minste vil eitt av dikta hennar verte hugsa av mange ukrainarar som har vore i russisk fangenskap eller russiske filtreringsleirar. Det vil bli verande som ein ettersmak etter denne krigen, som smaken av blod på sprukne lepper.

Russiske filtreringsleirar held fram med verksemda i dei okkuperte områda i Ukraina. Av og til vert kona «filtrert», medan mannen ikkje vert det. Kona blir ganske enkelt køyrd til russisk territorium, og kva som skjer med mannen, er ikkje kjent. Krig splittar familiar gjennom dreping. Filtreringsleirar deler opp familiar med tvang.

Sjølv når filtrerte ukrainarar endar opp i Russland, får mange av dei hjelp til å kome seg til Europa av russiske grupper av friviljuge som i hovudsak er samordna frå utlandet, mellom anna frå Georgia og Storbritannia. Rubicus-gruppa, som alt har hjelpt over 2000 internerte til å forlate Russland, opererer frå Storbritannia, men med hjelp av russiske friviljuge som er konstant overvaka og jaga av russiske spesialtenester.

Også vanlege russarar er på iherdig utkik etter landsmenn som freistar hjelpe ukrainske flyktningar. I byen Penza rapporterte naboar til politiet om Irina Gurskaya, ein friviljug som samla klede og pengar til flyktningar frå Mariupol som hadde kome seg til ein landsby nær Penza. Irina Gurskaya vart kalla inn til politistasjonen og truga i fleire timar med rettsleg påtale og store bøter. Advokaten Igor Zhulimov tok friviljug på seg å forsvare henne. Etter det måla naboane denne inskripsjonen på døra til bustaden hans: «Ukrainsk nazist».

Men russiske friviljuge held fram med å samle inn pengar til ukrainarar, og dei hjelper dei til grensa til Estland eller Finland. Det er ikkje mange slike friviljuge i eit land der det store fleirtalet støttar krigen i Ukraina. Men dei er der.

Talet på dei som støttar politikken til Putin aukar òg, takk vere prorussiske migrantar frå den okkuperte delen av Donbas, frå separatistrepublikkane. Dei ville truleg setje pris på å lære diktet til Irina Samarina, «Tilgje oss, kjære russarar», men ingen tvingar dei. Og i det store og heile har dei aldri høyrt om denne lyrikaren. Dei elskar heller Pusjkin. Ikkje som ein poet, men som eit symbol på den store russiske kulturen. I seinare tid har dei som elskar og forsvarer russisk kultur blitt kalla «pusjkinistar» i Ukraina.

Krigen med russisk kultur har alt blitt ein integrert del av den russisk-ukrainske krigen. Det ukrainske Departementet for kultur og informasjon har annonsert aksjonen «Gjer russiske bøker om til gjenbrukspapir». Meininga med denne aksjonen er at pengane for bearbeidinga av russiske og sovjetiske bøker skal gå til støtte til den ukrainske hæren.

Eg spurde den ukrainske forleggjaren min, Oleksander Krasovitsky: «Kor mykje pengar kan du få no for å prosessere gjenbrukspapir?» «Svært lite», sa han. «Det finst mest ikkje fabrikkar i Ukraina som effektivt kan lage gjenbrukspapir om til nytt papir.»

Krigen med ytringar held altså fram.

Andrej Kurkov