Utanriks

Tobias Rapp/
Volker Weidermann

redaksjonen@dagogtid.no

Det var lenge stille frå Svetlana Aleksijevitsj (72). I slutten av september forlét forfattaren Kviterussland for å få legebehandling i Berlin. Ho har møtt tyske regjeringsmedlemmer og parlamentarikarar, men gav ingen intervju. Men etter at det kom nyhende frå Minsk om den unge mannen som var slegen i hel av tryggingsstyrkane 12. november, valde ho å snakke ut offentleg.

Sidan i sommar har fleire tusen demonstrantar stadig samla seg i den kviterussiske hovudstaden til fredelege protestar mot den autokratiske presidenten Aleksandr Lukasjenko. Før liksomvalet i august sette han sentrale opposisjonspolitikarar i fengsel, og etter valet skulda EU og USA regjeringa i Minsk for omfattande valfusk og innførte sanksjonar mot regimet.

Aleksijevitsj er djupt uroleg over framtida til landet sitt. Kvar morgon, fortel ho, mottek ho e-brev som får ho til å bryte saman i tårer. Ho viser nokre av e-breva til Der Spiegel. Dei inneheld sjokkerande bilete av knuste og lemlesta hender og kroppar som er fulle av blodige, opne sår. Det er bilete av torturerte fangar frå fengsla i Kviterussland.

– For sju veker sidan reiste du frå heimlandet ditt for å få legebehandling i Berlin. Korleis går det med deg?

– Eg lir av trigeminusnevralgi, ein sjukdom som gjev smerter i andletet. Men eg kan snakke igjen no, nerven har roa seg. Det går bra med meg.

– Kor lenge blir du verande i Berlin?

– Inntil Aleksandr Lukasjenko er borte. Det han gjer, er ein katastrofe. Sidan valjukset i august har 27.000 menneske blitt fengsla: vitskapsfolk, professorar, vanlege folk, arbeidarar, studentar. Folk frå alle samfunnslag. Lukasjenko øydelegg landet.

– Var du sjølv i fare?

– Eg var ein av medlemene i koordinasjonsrådet til opposisjonen. I byrjinga var vi sju, men ein etter ein vart alle dei andre arresterte eller tvinga til å flykte frå landet. Da eg var den einaste som framleis var på frifot, sa portnaren i blokka eg budde i: «Ver varsam, ikkje gå ut. Det er folk der nede som ventar på deg.» Så eg bad vener og journalistar om å kome til husværet mitt, slik at dei som stod utanfor, ikkje ville våge å kome opp. Nokre ambassadørar frå EU-land kom òg.

Lukasjenko bryr seg ikkje om korleis samfunnet fungerer, meiner Aleksijevitsj.

– Til no har 50 legar blitt arresterte, trass i den dramatiske situasjonen med koronaviruset og overfylte sjukehus. Ein høgt respektert kardiolog i Minsk nekta å sparke unge legar som hadde vore med på demonstrasjonane, og vart difor sparka sjølv. I går fekk eg vite at nokon hadde sett fyr på feriehuset hans. Gjerningsmennene etterlét seg eit trusselbrev og ei knivstukken voodoodokke av han. Heile Minsk er full av maskerte spesialstyrkar som stoggar menneske vilkårleg på gata og arresterer dei. Det er ein hybridborgarkrig, med dei som støttar Lukasjenko mot resten av folket.

– Kven er dei som støttar han?

– Det finst heilt vanlege folk som støttar han, kanskje fordi dei er redde for å misse noko. Men meir enn noko anna blir han halden oppe av leivningane av det sovjetiske systemet. Eg vart sjølv overraska over kor fort alt vende attende, metodane til det hemmelege politiet frå Stalin-tida. I den andre verdskrigen vann vi over fascismen og fekk ein varig vaksine mot den ideologien. Men vi har ingen medisin som kan verne oss mot GULag og Stalin. Dei gamle haldningane kan tydelegvis bli reaktiverte når som helst.

– I sommar sa du at du hadde forelska deg i det kviterussiske folket att.

– Eg hugsar nøyaktig når det byrja, lenge før valet. For å kunne stille som kandidat til presidentvalet må ein samle inn 100.000 underskrifter. Ein dag da eg skulle ut for å handle i nærleiken av heimen min, kunne eg ikkje tru det eg såg. Det var ein kø som var minst fem kilometer lang. Folk stod der for å gje underskrifta sin til Viktor Babariko, som ville stille som presidentkandidat. Folk hadde kome langvegs frå for å gjere det. Kven som helst, berre ikkje Lukasjenko, sa dei. Eg kjende ikkje lenger att folket mitt.

– Ikkje lenge etter vart Babariko arrestert og fekk aldri høve til å stille til val.

– Lukasjenko fekk arrestert eller sendt i eksil dei viktigaste mennene som ville stille i valet. Men resultatet var ikkje det han håpa, for konene deira stilte til val i staden – og vart løfta fram av ei ny bølgje av entusiasme. Same kor desse kvinnene reiste, kom tusenvis av menneske for å sjå dei. Mennene var i fengsel, og kvinnene reiste på valkampturné. Det ville vore utenkjeleg før.

– Ein kvinnerevolusjon.

– Svetlana Tikhanovskaja stilte i staden for mannen sin. Veronika Tsepkalo stilte for mannen sin, Valerij. Kona til Babariko er død, så valkampsjefen hans, Maria Kolesnikova, stilte på vegner av han. Lukasjenko veit ikkje eigentleg kva han skal gjere med kvinner og har ofte håna dei. Alt han bryr seg om, er kven som har vore i hæren. Han undervurderte kvinnene, inntil demonstrasjonane til støtte for dei spreidde seg heilt ut i landsbyane.

– Kor kjem styrken til kviterussiske kvinner frå?

– Kvinner heldt landet saman etter at Sovjetunionen kollapsa. På den tida mista mange av mennene motet og byrja å drikke. Kvinnene reiste til nabolanda og byrja å selje ting. Dei nettverka som følgde, var først og fremst skapte av kvinner. For meg var det utruleg å sjå alle kvinnene i demonstrasjonane. Eg visste ikkje at det var så mange vakre kvinner i Kviterussland.

Ideen bak koordineringsrådet var å ta over makta utan vald, fortel Svetlana Aleksijevitsj.

– Demonstrasjonane skulle vere feiringar. Det var difor vi hadde med oss blomar. Vi ville gje dei til mennene med dei svarte maskene. Vi ville at dei skulle skjøne at dette var deira siger òg. I Kviterussland har vi alltid hatt kjensla av å vere forlatne av historia. Kven ønskjer å vere den siste sovjetrepublikken i Europa? Brått var ting i endring. Demonstrasjonane var som fødselen til ein ny nasjon.

– Lukasjenko svarte på dei fredelege demonstrasjonane med vald. Var de for optimistiske?

– Han og folka hans hadde budd seg på denne situasjonen lenge. Utstyr var hamstra, folk stod klare og venta. Og vendinga kom fort. Brått skjedde overgrepa overalt, skot vart avfyrte, tåregassgranatar flaug. Eg bur i ei høgblokk, og frå vindauget kunne eg sjå skyene av tåregass som dreiv over byen. Eg høyrde larmen, lyden av skot, sirenene. Eg måtte gråte. Og så fekk vi vite korleis folk vart handsama i fengsla, korleis dei vart mishandla, at folk forsvann. Somme av dei arresterte har framleis ikkje dukka opp att. Det var det andre store sjokket.

– Kven er det som utfører ugjerningane?

– Dei er ikkje utdanna politifolk. Dei er folk som har fått i oppdrag å slå ned oppstanden. Og dei har fått løyve til å gjere så grufulle ting som dei vil. Unge menn som regimet har utrusta med våpen og makt.

– Ei stund gjekk det rykte om at tryggingsstyrkar frå Russland òg var involverte.

– Eg trudde det sjølv. Eg klarte ikkje å førestille meg at kviterussarar ville gå til slike brutale åtak på sitt eige folk. Men det var det som skjedde. Lukasjenko skal ha spurt forsvarsministeren sin om han var budd på å gjere alt som var naudsynt. Unge menn ved det militære universitetet har fortalt at dei fekk spørsmål som: «Er du villig til å drepe dine eigne foreldre for å forsvare landet?»

– Kva kjem til å skje vidare?

– Koordineringsrådet finst ikkje lenger. Medlemene er i fengsel, dei er utviste frå landet, eller dei har flykta sjølve. Det er danna eit nytt råd, men namna på medlemene er haldne hemmeleg for deira eigen tryggleik. Kommunikasjonen går via sosiale nettverk. Men eg har ei kjensle av at folk i Vesten ikkje skjøner kva som skjer i Kviterussland. Det vi opplever, er brutal vald mot uskuldige menneske. Fengsla er overfylte med folk som ikkje har gjort noko anna brotsverk enn å ta del i demonstrasjonar. Folk blir systematisk fornedra. Ofte finst det ikkje vatn i doane, og celler laga for fem personar er fylte med 35. Fangane må sove ståande i fleire dagar, iblant i veker. Slike historier kjende eg berre frå Stalin-tida. Det er eit systematisk forsøk på å knekkje menneske. Eg har sett mange fæle ting i landet mitt, men eg er framleis sjokkert over det som skjer i Kviterussland no. Eit stolt, lite land kjempar mot ein galen mordar, midt i Europa! Og verda teier. Kva brotsverk har desse folka gjort? Dei vil ha nye val. Dei vil at dei openbert forfalska valresultata skal bli annullerte. Og kva seier Lukasjenko? «Nei, eg vil ikkje forlate dei eg elskar.»

– Seier han verkeleg slike ting?

– Ja, det er slik han ser Kvite­russland. Likevel har han gjort landet til ein konsentrasjonsleir. Og på denne bakgrunnen må eg seie: Sanksjonane er ikkje nok.

Innreiseforbodet til EU for sentrale folk i regjeringsapparatet påverkar dei ikkje så mykje, meiner Aleksijevitsj.

– Familiane deira kan framleis reise. Og Lukasjenko har forbode toppfolka sine å forlate landet uansett. Ein ting ein kan gjere, er å stengje Kviterussland ute frå det internasjonale banksystemet. Oljeforedlingsindustrien er viktig for landet, så sanksjonar kan rettast mot den òg. Det ville råke økonomien hardt. Lukasjenko ville vere makteslaus mot dei protestane som da ville kome. Vi ønskjer ei fredeleg maktoverføring, noko Lukasjenko ikkje kan førestille seg. Han trur at makta tilhøyrer han.

– Han er ikkje den einaste nett no.

– Ja, dette ser ut til å vere smittsamt. Men USA er eit stort, viktig land med sterke demokratiske institusjonar. Kviterussland er ikkje det. Om ting held fram som no, kjem Lukasjenko til å overvinne oss.

– Du snakka i stad om fødselen til ein ny nasjon. Kva slag nasjon er det? I protestrørsla har knapt nokon teke til orde for tettare band til Vesten, i kontrast til oransjerevolusjonen i Ukraina, til dømes.

– Det er sant. Vi ser mot Vesten. Men demonstrasjonane handlar om å bli kvitt ein diktator, ikkje om kor vi ønskjer å høyre til. Det nye Kviterussland eg såg i sommar, er eit demokratisk land. Resten vil kome seinare.

Lukasjenko er i stand til kva som helst, meiner Aleksijevitsj.

–?Eg kan sjå for meg ei fullstendig oppløysing av landet, kaos, ein borgarkrig.

– Kan du utdjupe kva du ser for deg?

– Kviterussland er no eit væpna land. Alle moglege einingar har blitt mobiliserte for å knuse opposisjonen. I tillegg har vi koronapandemien. Resultatet kan bli ein brann som kjem ut av kontroll. Dei nye spesialstyrkane til politiet er bundne saman av det blodet dei har på hendene. Dei fryktar ei ny regjering på grunn av straffa dei kan vente seg. Den skulda dei har pådrege seg i løpet av dei siste månadene, er eit sterkt band som knyter desse unge mennene saman.

– Er det vanskeleg å vere her i Berlin medan framtida til landet ditt blir avgjord?

– Om eg hadde blitt send i fengsel, ville eg handtert sjukdomen min mykje dårlegare. Eg kan ikkje gjere noko meir i augneblinken.

– Ville du vere budd på å ta rolla som president i ein overgangsfase?

– Eg har høyrt mange snakke om det, men eg har aldri tenkt seriøst over det. Eg er forfattar, ikkje politikar. I politikk treng ein dugleikar som eg ikkje har.

– Du sa i stad at du blir verande i Berlin så lenge Lukasjenko er ved makta. Trur du at du kan vende attende med det første?

– Eg har ei kjensle av at det ikkje vil ta veldig lang tid. Eg trur ikkje at Lukasjenko vil klare å undertrykkje energien til folket for alltid. Tida hans er ute. Men det vil berre skje om det internasjonale samfunnet hjelper oss.

Dette intervjuet vart gjort av journalistane Tobias Rapp og Volker Weidermann i Berlin 20. november.

Einerett: Der Spiegel / Dag og Tid
Omsett av Per Anders Todal