Kraftmarknaden

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Alle som lærte seg litt sosialøkonomi i 1980-åra – anten på gymnaset eller universiteta – lærte då som no om såkalla naturlege monopol. Men ikkje heilt på same viset då som no. Illustrasjonen på eit naturleg monopol var ofte eit bilete frå ein storby i eit utviklingsland. Det vi såg, var ein kabel- og leidningsfloke utanfor hus. Det var eit svare kaos, og så sa læraren noko sånt som dette: «Tenk å vera elektrikar eller montør og skulle finna ein feil i denne floken.» Poenget førelesaren ville ha fram, var at elmarknaden og elnettet var eit såkalla «naturleg monopol», at det var ei meiningslaus sløsing med ressursar og med natur og rom at alle kunne både byggja opp nett og levera straum.

Ein skulle vera ein lite oppvakt elev om ein ikkje forstod kvifor den norske kraftmarknaden var som han var, klart det offentlege måtte ha full kontroll, med både nett, utbygging og straumprisar.

Men fyrst litt om sauesjukdomen mædi og eit anna monopol, som vi etter kvart kom til var alt anna enn naturleg, NRK. I byrjinga av november var det eit jubileumsseminar ved Norges Handelshøyskole (NHH) i Bergen. Der var ein av direktørane i Hydro, noverande president i NHO, Arvid Moss, som i si tid var ein særs ung stabssjef ved statsminister Jan P. Syses kontor, den gongen Sp framleis var eit borgarleg parti. Moss kom inn på mædi.

Laurdagskos

Alle vi som var til stades, visste kva mædi var for noko, sidan forsamlinga var dominert av eldre menn. Tenk deg at du og ektefellen din nett hadde lagt borna i det nye husværet på Stovner. De skulle kosa dykk med noko nytt, kanskje noko så dristig som pizza. Flaska med raudvin var opna, ho hadde dette måleriet av ein spanjol med langt skjegg utanpå, og det stod noko med Rioja på etiketten. Klokka var 22.40. No skulle det vera vaksenstund. Så høyrde de røysta til Stein Ørnhøi. Programmet «Mædi – sykdommen som truer norsk sauehold» var tilbodet de fekk den kvelden. AKP og SV hadde mange programleiarar i NRK i dei åra.

Jubileumsseminaret var om rapporten Markedsbasert kraftomsetning i Norge. Den var skriven av Jørgen Bjørndalen, Eivind Tandberg, Berit Tennebak og leiaren for gruppa, tidlegare konkurransedirektør Einar Hope, som òg har vore professor ved NHH. Det heile var eit samarbeidsprosjekt mellom NHH og Sosialøkonomisk institutt på Blindern. Den rapporten kom for 30 år sidan og må vel seiast å ha revolusjonert førestillinga om kva som var naturlege monopol. For forfattarane hevda at jau, nettet var nok eit naturleg monopol, men det var ikkje sjølve krafta, den kunne omsetjast til frie prisar. Eller som det stod i rapporten: «En hovedsats i analysen er at omsetningsfunksjonen kan gjøres markedsbasert, mens transportfunksjonen (transmisjon og distribusjon av kraft) har kostnadsegenskaper som tilsier at man står overfor naturlige monopoler.»

To gonger mædi

Ein av føredragshaldarane var altså Moss. Han hylla ikkje uventa vindkraftutbygginga i Noreg, noko som ikkje var unaturleg, sidan meir kraft i ein fri marknad gjev Hydro billigare straum. Men han kunne òg fortelja at Eivind Reitens favorittsoge frå den tida han kjempa gjennom fri prising av kraft i Noreg, eit eksempel heile Nord-Europa raskt fylgde, var at reforma heldt på å stranda på nett sauesjukdomen mædi. Reiten sende nemleg ein statssekretær til dei ulike stortingsgruppene til regjeringspartia. Det gjekk godt over heile lina, men ikkje då statssekretæren kom til Reitens eige parti, Sp. For det hadde nemleg kome eit nytt utbrot av mædi i Noreg. Og det var det stortingsgruppa til Sp ville snakka om: Kva hadde regjeringa tenkt å gjera med det? Fyrst etter det tredje møtet kunne statssekretæren koma attende til Reiten og seia at han hadde fått ja til fri prissetjing på kraft. Alt året etter at rapporten kom, fekk Noreg i 1990 ei revolusjonerande lov som oppheva eit naturleg monopol, sauesjukdom eller ikkje.

Stor suksess

Det alle som heldt føredrag på seminaret var samde om, var at marknadsløysinga har vore ein gedigen suksess. Den verkelege verdien av krafta vart synleg, grunnrenta vart avgjord av kjøparane i staden for regulert meir eller mindre bort, og vi som kjøper kraft, har teke omsyn til prisen på krafta. Dimed har marknaden vorte klarert, som det heiter på fagspråket. Dei som har mest trong for kraft, bruker mest, og dei bruker ho effektivt. Vi andre bruker derimot mindre. Inntektene til det offentlege har vorte større, og vi har fått ein grunnrenteskatt. Det var på ingen måte sikkert at det skulle gå slik, for Noreg var åleine i Norden om å ha eit marknadssystem. Den største aktøren var då som no Statkraft, som òg kontrollerte sentralnettet. Difor vart Statkraft delt i to.

Nye Statkraft

Vi fekk Statnett som vart regulert som eit naturleg monopol, og får avkastinga si avgjord av NVE. Det var ei viss murring på seminaret over Statnett, som det vart ymta frampå ikkje tolte risiko og difor overinvesterer. Statnett nyttar kanskje for mykje kapital av di dei planlegg for risiko som neppe oppstår. Men slike investeringsproblem vil alltid vera til stades hjå eit naturleg monopol. Det er til dømes langt frå sikkert at Bane Nor alltid investerer på rette stader og slik utnyttar at kapitalen dei får, fører til størst mogleg kapasitet på jarnbanen der det er mest nytte av pengane. Men Statnett står langt friare til å investera enn Bane Nor, sidan dei har rett til å overføra kostnadene direkte til forbrukarane og knapt må innom Stortinget.

Men problemet med nye Statkraft var at dei var ein dominerande aktør. I ein fri marknad vil den som er klart størst, kunne operera som prissetjar. Statkraft hadde 31 prosent av produksjonen i Noreg og var leverandør til den kraftkrevjande industrien. Prisane Statkraft gav til industrien, var avgjorde av Stortinget, som sette prisane så lågt at industrien fekk ein massiv subsidie frå det norske samfunnet. Når Statkraft no skulle levera til alle som ville kjøpa, kunne dei verta prissetjar for heile marknaden. Og ja, Statnett prøvde raskt å agera som ein monopolaktør. Dei fyrste åra var det mykje straum i Noreg, så mykje at prisen kom ned i 2 øre per kWh. Då lét Statkraft det siga ut at dei ikkje vil selja under 10 øre, og samstundes prøvde dei å kjøpa opp andre kraftselskap. Konkurransetilsynet fekk sett ein stoggar for det. Men mistanken om at Statkraft dreiv uformell prissetjing, vart hengande over systemet. Problemet løyste seg ved at resten av Norden òg sette prisen fri. Dimed vart marknaden så stor at ingen aktør vart dominerande.

Ansvarlege ingeniørar

Ein annan ting som gjorde at marknaden fungerte raskt, var at aktørane «på bakken», ingeniørane, var ansvarlege menneske i staden for rasjonelle økonomiske aktørar. Dei heldt ikkje att kraft for å driva prisane opp. Var det trong for straum i marknaden, produserte dei kraft slik at ein ikkje fekk ekstreme prishopp. Bråe prishopp kunne ha ført til ein folkeleg protest mot reforma, som igjen kunne fått Stortinget til å reversera det heile.

Rapporten har ein del illustrasjonar om korleis kraftflyten i Noreg var før reforma. For å seia det slik: Det var så komplisert at det ikkje eingong er eit poeng å prøva å forklara dei. Men vi kan òg slå fast at det framleis er rom for meir rasjonalisering, samanslåing og meir samkøyring av det lokale nettet. Ei stor ulempe ved dagens nettstruktur er at stader som er viljuge til å taka på seg til dømes vindkraftutbygging, får høgre nettleige, medan dei som skal nytta krafta, til dømes innbyggjarane på det sentrale Austlandet som alt har eit godt utbygt nett, får lægre.

Profitten av produksjonen av ny kraft går dimed til kraftprodusentane, og dei ekstra kostnadene ved å levera den nye straumen hamnar på innbyggjarane som har stilt natur til disposisjon. NVE seier no at dei vil prøva å gjera noko med dette. Ein naturleg endestasjon av at nettet er regulert som eit naturleg monopol i heile Noreg, er kan henda like nettprisar over heile landet. Motivasjonen for å seia ja til ny kraftproduksjon vert neppe høgre mellom innbyggjarane ved at dei i tillegg til redusert verdi på naturen der dei bur, får ei høgre kraftrekning.

Mykje pengar

I fjor fekk det offentlege inn 65 milliardar i avgifter, nettleige og utbyte frå kraftsektoren, ein oppgang på 15 milliardar frå året før. Dette er i røynda ein skatteauke, sjølv om pengane i liten grad er innom statsbudsjettet. På den andre sida får brukarane av offentlege tenester mykje av pengane att gjennom produksjon av velferd. Men sjølve kraftprisen utgjer etter kvart ein stadig mindre del av dei samla inntektene til det offentlege. Avgifter og nettleige utgjer ein stadig større del. Eit moment som ikkje vart diskutert på seminaret, var at vindkraft i svært liten grad gjev utbyte og særleg med skatt til det offentlege. Men det inneber ikkje at marknadsreforma ikkje fungerer, det inneber berre at profitten av vind ikkje går til offentlege aktørar. Også prisen på vindkraft vert avgjord av kva kjøparane er viljuge til å betala.

Eit anna spørsmål som i liten grad vart diskutert, var kva slags klima vi hadde i desse åra som gjorde så mange reformer mogleg. Suksessen til kraftreforma ligg mykje i dette at politikarar gav frå seg eit styringsinstrument som gjorde at dei kunne dela ut billig kraft til dei områda dei «likte». I tillegg var det slik at dei offentlege produsentane av kraft og dei største forbrukarane var sterke politiske aktørar som ofte fekk gjennom viljen sin i møte med politikarar. Med marknadsbasert pris vart det langt på veg slutt med kryssubsidiering og løynde offentlege utgifter og politiske tenester. No hamna offentlege utbyte direkte inn i dei kommunale kassene og i statskassa. I tillegg kunne ein skattleggja profitten direkte.

Nok kraft

At reforma var svært samfunnsøkonomisk lønsam, er det ikkje tvil om. I åra etterpå vart det òg heilt slutt på ny offentleg utbygging av kraft. Vi hadde nok, synte reforma. At dette har endra seg med det grøne skiftet, er ei anna sak. Det vi trygt kan konkludera med, er at om ei slik reform skulle vorte gjennomført i dag, ville protestane frå distrikta vore store. For det er ingen tvil om at reforma overførte makt frå distriktskommunar til marknaden. Då hadde det neppe hjelpt å seia at kommunekassene truleg ville fått høgre inntekter. Men det er berre å slå fast at den norske kraftmarknaden gjorde at dei offentlege eigarane fekk mykje større direkte inntekter enn dei hadde før.