Sanksjonar

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

I sommar skreiv fleire aviser at russiske båtar hadde levert fisk i Noreg for kring halvannan milliard kroner så langt i år. Men det stemmer ikkje. Det reelle talet er svært vanskeleg å finne, av grunnar vi skal kome attende til. Og måten den russiske fiskeeksporten via norske hamner går føre seg på, er i seg sjølv verd å studere litt nærare.

Forhistoria går attende til samanbrotet for sovjetkommunismen. På 1990-talet vart det mogleg for russiske fiskebåtar å levere fangstane sine i Noreg, og for ein del norske foredlingsbedrifter vart «russarfisk» berginga etter at norske trålreiarar slutta å levere råstoff. Dette var ein vinn–vinn-situasjon for russiske fiskarar (som fekk betre betalt enn heime) og for norske mottak (som fekk fisk å arbeide med). Og den norske insisteringa på at russiske trålarar må få bruke nordnorske hamner, ville vore lettare å skjøne for eit par tiår sidan, da russarfisken berga mange arbeidsplassar her i landet.

Frysehotell

I dag gjer derimot dei fleste russiske trålreiarane som dei fleste norske: Fangsten blir frosen om bord og levert til såkalla frysehotell på land, til dømes i Tromsø, Båtsfjord, Kirkenes eller Sortland. Så kjem det fryseskip som tek han ut i verda til eksportmarknadene, ofte via Rotterdam. Berre ein liten del av russarfisken blir foredla i Noreg. Og så er vi framme ved det som gjer verdien av denne pussige pomorhandelen så vanskeleg å kartleggje.

For sjølv om Råfisklaget har tal som fortel at russiske skip har landa 96.000 tonn fisk til ein verdi av ca. 1,6 milliardar kroner i norske hamner så langt i år, er ikkje dette den verkelege verdien. Dette er ein formell transaksjon, den såkalla førstehandsomsetnaden, som er eit krav for at russarar skal få lande fangsten sin i Noreg. Men fisken blir ikkje eigentleg kjøpt av norske kundar, dette er ein formell transaksjon via ein norsk agent. Den verkelege handelen med fisken skjer med kjøparar ute i Europa eller i Kina, som betaler ein langt høgare pris enn den minsteprisen Råfisklaget opererer med i statistikken sin.

Ukjend pris

Eit enkelt døme: Så langt i år har russiske skip levert 71.000 tonn fryst torsk i norske hamner. Hos Råfisklaget er denne fisken registrert med ein verdi på kring 30 kroner kiloen i snitt. Men gjennom mykje av 2022 har fryst torsk hatt prisar på over 50 kroner – og iblant over 60 kroner kiloen – i den verkelege marknaden i Noreg.

Kva dei russiske trålreiarane faktisk har fått for fisken sin på verdsmarknaden, er uvisst. Dag og Tid ringde til Lars Valdermo, dagleg leiar for Troms Seafood, for å få vite litt meir om denne typen handel. Troms Seafood handterer slike transaksjonar for utanlandske reiarlag, og eigarane av selskapet driv òg eit frysehotell i Tromsø. Men Valdermo var svært kortfatta på telefonen:

– Eg har ikkje noko behov for å kommentere den saka meir. Media har vore flinke.

Det er alt Valdermo vil seie.

Men det vi kan ta for gjeve, er at russiske reiarar får betre betalt for fisken enn dei offisielle tala frå Råfisklaget viser. Og, ironisk nok: Ukraina-krigen er ei årsak til at både russarar og nordmenn får mykje betre betalt for fisken sin i år enn i fjor.

Mat går fri

For dei russiske reiarane har det fleire fordelar å operere i Noreg: Båtane som fiskar vest i Barentshavet og i Norskehavet, får kortare veg til lands, Noreg har effektive frysehotell med bra service, og det blir kortare veg for fisken som skal sørover i Europa.

Her er det verdt å merke seg at russiske matvarer i all hovudsak er unnatekne sanksjonane. EU har ikkje importhindringar mot sjømat frå Russland, bortsett frå visse skaldyr og kaviar. USA har derimot forbydd all import av russisk sjømat, medan Storbritannia har straffetoll på russisk fisk.

For Noregs del er ikkje inntektene frå den russiske fisketrafikken store. Frysehotella og agentane tek seg betalt for tenestene sine, nokre nordnorske verft tener bra på å reparere eller byggje om russiske fiskebåtar, og leveransar av bunkers og proviant gjev nokre inntekter langs kysten.

Da sanksjonane vart diskuterte i regjeringsapparatet i april, åtvara Kommunaldepartementet om at eit hamneforbod kunne gå ut over norske aktørar avhengige av tenester og handel med russiske fartøy, skreiv Dagens Næringsliv i august. Ifølgje avisa var Nærings- og fiskeridepartementet «spesielt bekymret for verftsindustrien i Øst-Finnmark».