Melding

Den fyrste meldinga av utkast til partiprogram før stortingsvalet vert den mest urettvise. Det er ei umogleg oppgåve å skriva program når ein har hatt makta så lenge. Røyndomen og den nære historia trengjer seg på. Alle partar hadde vore tente med å ignorera framlegget til Høgre-program. Også Dag og Tid.

«Vi tror på Norge» er til dømes opningssetninga i Høgres nye utkast til partiprogram. Kan ein ikkje laga ein negasjon, vert det tøvete. «Vi tror ikke på Norge.» Nei, parti kan ikkje skriva slik. Stryk på banalitetsprøva. 

Men spørsmålet til hausten er om dei som har ei borgarleg orientering, kan tru på Høgre. Mennesker, ikke milliarder var tittelen på ei bok som journalisten Odd Isungset skreiv for Erna Solberg i 2011. Der sa Solberg dette: «Menneskerettighetene har en lei tendens til å tape for næringsinteressene. Det ser vi tydelig både når det gjelder nasjoners og firmaers forhold til menneskerettigheter i Kina.» Slik skal det lyda. Stå opp mot tyrannen i aust!

Så fekk Høgre både stats- og utanriksministeren. I april 2016 underskreiv vi ein avtale med Kina, på engelsk, men som vi omset her: «Den norske regjeringa har full respekt for Kinas utviklingsspor og samfunnssystem og vil sterkt rosa den historiske utviklinga Kina har gått gjennom, ei utvikling utan parallellar. Noreg vil igjen streka under at vi forpliktar oss til eitt-Kina-politikken, har full respekt for Kinas sjølvstende og territoriale integritet, og at vi legg sterk vekt på Kinas interesser. Den norske regjeringa vil ikkje støtta handlingar som undergrev desse, og vil gjera vårt for å unngå framtidige skadar på dei bilaterale relasjonane våre.» Men no har altså Høgre funne ut at dei har sjølvtillit på vegner av Noreg.

Ein glad statsminister

Solberg har vore statsminister i åtte år til hausten. Som maktmenneske har ho vore ein suksess. Ho er både blid, sympatisk og raus. Det finst ikkje mange statsministrar i norsk soge som har vore likt av fleire. I valet mellom Jonas Gahr Støre og Erna Solberg svarer langt fleire Solberg som statsminister, syner meiningsmålingane. Men ho har gjort partiet Høgre til noko heilt anna. Noreg under hennar leiing har lagt seg flat for Kina, ikkje satsa på Forsvaret, kritisert ein amerikansk president, knapt sett ned skattane, og auka dei offentlege utgiftene i ei grad få om nokon trudde var mogleg.

Det har vore nemnt før i desse spaltene, vi må likevel seia det igjen: Aldri før i norsk soge har staten vore ein så stor del av økonomien som under Erna Solberg. Ingen demokratiske land er heller i nærleiken av å ha ein så stor offentleg sektor og ein så stor offentleg pengebruk som det Noreg har under Erna Solberg. Jan P. Syse skulda Gro Harlem Brundtland for å ha stole kleda til Høgre medan dei var ute og bada. Solberg har rana partikontora til venstresida.

Fjellsenter

Visste du at Noreg har eit fjellsenter i Lom? Det gjorde ikkje eg. Men eg googla det då eg la merke til skiltet sist eg køyrde forbi. Der fann eg eit svar frå regjeringa på eit spørsmål om å nytta meir pengar på senteret: Regjeringa stiller seg «positiv til at Innlandet fylke søker om å opprette en landslinje for fjellfriluft i henhold til de nye retningslinjene for landslinjeordningen». Det finst altså eit omgrep som heiter «fjellfriluft», og Erna Solberg vil nytta pengar på det.

Før kunne ein kjenna seg trygg på at Høgre ikkje ville nytta pengar på fjellfriluftutdanning. Ja, ein kunne til og med vore trygg på at eit slikt omgrep vart sett på som ein vits i Høgre. I dag er fjellfriluft noko fint og vart, og den som snakkar stygt om at Lom vil ha meir pengar til fjellfriluft, er mot det moderne og fine.

Difor har altså programkomiteen til Høgre ei vanskeleg oppgåve. Etter åtte år med Solberg er det nær umogleg å gjera framlegg om kutt i offentlege utgifter eller store skattelette. Programkomiteen til Høgre kan ikkje vera høgreorientert.

Bullshit

Det Solberg har gjort, ser òg ut til å ha gjeve utslag i språket. Det er to variantar av maktspråk: Den eine er den heilt ærlege. Når du har makta, kan du seia det du verkeleg meiner. Tenk Margaret Thatcher, som før vart ovundra i Høgre. Den andre varianten er lygnspråket. Nei, Sovjetunionen var ikkje eit arbeidarparadis, sjølv om det vart hevda.

Men så har vi ein mellomvariant, det den amerikanske filosofen Harry Frankfurt ved Princeton-universitetet kallar «bullshit». Det er eit språk som ikkje tyder noko. Det er ord som berre vert sagde utan at den som nyttar det, kjenner seg forplikta på det som vert sagt. Det er eit slags pausespråk, noko folk skal lata seg overtyda av utan å tenkja. 

Høgres partiprogram er fullt av slikt, kanskje av di dei som skriv, veit at Solberg ikkje kjem til å kjenna seg forplikta av programmet. Den eller dei som har skrive dette, har gjeve opp. Dette er rein bullshit: «Når det offentlige samarbeider med private aktører, spiller de hverandre bedre. Vi må bruke alle de gode kreftene i samfunnet.»

Høgres program er i grunnen litt skremmande. Dei har hatt makta i åtte år, og makta har gjeve opp. Ho er vorten redusert til banalitetar. Bernard Donoughue er ein av desse store dagbokskrivarane i britisk politikk. Han var sjef for rådgjevarkorpset til statsminister James Callaghan, som hadde gjeve heilt opp.

Før den siste debatten med Thatcher i 1979 prøvde Donoughue å oppmuntra statsministeren. «No går du inn der og fortel om planen. Folket må få høyra om planen!» sa Donoughue. «Har vi ein plan?» spurde Callaghan.

Stagnasjon

Under Erna Solberg har norsk økonomi gått gjennom den lengste stagnasjonsperioden per innbyggjar sidan deflasjonspolitikken etter 1814, om vi skal tru tidsserien til avdøde Fritz Hodne. Det har faktisk ikkje vore ein lengre periode utan oppgang på over 170 år. Både produktiviteten og lønsutviklinga har stått stille.

Ja, nordmenn kjenner seg kanskje rikare, men det kjem av di vi ikkje lenger må betala renter på lån. På grunn av den dårlege økonomiske utviklinga har Noregs Bank sett renta til null. Trass i det manglande truverdet skriv programkomiteen: «Høyre vil føre en politikk som bidrar til innovasjon, kunnskap, kompetanse og høyere produktivitet.»

Ein slik politikk er truleg mogleg. Men er det truverdig etter åtte år med stagnasjon? Førre veke fortalde regjeringa at ho vil byggja ny flyplass i Bodø. Bodø har alt ein stor og fin flyplass. Men kommunestyret ynskjer å flytta han 900 meter for å laga ein ny by. Flyplassen kjem truleg til å kosta 5,6 milliardar å flytta. Den samfunnsøkonomiske verdien av dette, syner utrekningane i regi av Finansdepartementet, er på minus 5,4 milliardar. Det er å hella ressursar på havet.

Sjølvsagt veit dei som skriv programutkastet, at Solberg og Høgre har gjort mykje som dei ikkje burde ha gjort, men dei veit også at dei må laga eit partiprogram. Det er eit ritual som må til. Ingen parti kan gå inn i ein valkamp utan eit program. Men lidinga ved å skriva skin gjennom.

Formuesskatten

Det vanskelegaste for Høgre er sjølvsagt formuesskatten. Solberg hadde flaks då oljeprisen ramla i 2014, den same flaksen som ho hadde i 2020, og som Stoltenberg hadde i 2008–2009. Når det er økonomisk krise i Noreg, er det noko heilt anna enn i utlandet.

Norske regjeringar kan i kriser skru pengebruken opp dramatisk på grunn av Oljefondet. Det var berre eitt demokratisk land som gjorde det betre økonomisk i fjor enn Noreg, nemleg Taiwan, som takk vera øystatusen kunne stenga alle grenser. I Noreg hadde vi råd til å vedtaka ein oljepakke som faktisk førte til sterk vekst i industrien.

Solberg nytta ikkje desse høva til å vera høgreorientert. Hadde ho fjerna formuesskatten i 2014, ville det nok ha vore gløymt nokre år etterpå. I politikken er minnet kort. Programkomiteen veit at venstresida vil nytta formuesskatten som slegge. Difor har dei landa på ei løysing som Trond Giske i si tid introduserte som ein tanke då han var næringsminister.

No vil ikkje Høgre lenger fjerna all formuesskatt, men formuesskatt på noko dei kallar «arbeidende kapital». «Høyre vil trygge arbeidsplasser og styrke norsk eierskap av norske bedrifter. Derfor vil vi fjerne formuesskatten på arbeidende kapital, som kun betales av norske eiere. Vi vil samtidig fortsette å øke bunnfradraget slik at flere arbeidstakere og pensjonister slipper å betale formuesskatt.»

Klok skatt

Kva er arbeidande kapital, og kvifor skal ikkje pensjonistar betala formuesskatt? Det fortel ikkje programkomiteen. Formuesskatt er ikkje ein dum skatt. I ei perfekt verd hadde alle statar hatt formuesskatt, sidan den er mindre skadeleg enn skatt på arbeid. Men verda er ikkje perfekt.

I det såkalla Bretton Woods-systemet, som gradvis gjekk i oppløysing i 1970- og 1980-åra, hadde ikkje verda fri flyt av kapital. I praksis gjorde ein noko ulovleg om ein som nordmann kjøpte aksjar på amerikanske børsar. I den tida hadde nesten alle rike land formuesskatt. Men no er det fritt fram for alle å investera der ein vil. Kapitalflyten har ført til at så godt som alle land har avvikla formuesskatten. 

Utlendingar og staten betaler ikkje formuesskatt. Det er truleg ein av grunnane til at Oslo Børs har den minste private nasjonale eigarskapen av alle børsar i demokratiske land. Det er i grunnen det einaste argumentet mot formuesskatt. Han reduserer nasjonal eigarskap. Argumentet for formuesskatt er sjølvsagt innlysande: Det er ein skatt for dei om har mest. Når Høgre no seier at dei berre vil oppheva skatten på «arbeidende kapital», seier dei tilsynelatande at «luksusformuar» framleis skal få formuesskatt.

Men det er eit umogleg skilje. Så godt som alle formuar er arbeidande. Eg sit i eit hus, som utløyser formuesskatt. Men til sumaren kjem eg truleg til å leiga ut huset til turistar. Då får eg pengar, og staten meir skatt. Då «arbeider» huset mitt. Men i vinter har eg ikkje leigd ut huset. Er då huset passiv kapital? Det finst ikkje éin byråkrat i verda som greier å laga eit funksjonelt skilje mellom arbeidande og passiv kapital.

Korkje her eller der

Men at Høgre prøver å laga eit slikt skilje, er symptomatisk. Dei våger ikkje å vera nasjonalistiske, dei våger heller ikkje å vera klart høgreorienterte. Dei våger heller ikkje å vera fornuftige økonomisk. Det finst ein god og velprøvd metode for å taka pengar frå dei rike. Det er å skattleggja eigedom. Ikkje eingong John Fredriksen maktar å flytta Oslo vest til Kypros. Men der er ikkje Høgre. Høgre vil «styrke selveierdemokratiet ved å si nei til nasjonal eiendomsskatt».

Utkastet til partiprogram er lese av alle lokallag og justert etter høyringsfråsegner. Difor kan vi rekna med at det vert vedteke utan store endringar når landsmøtet kjem i mai. Det er inkonsekvent, prega av banalitetar og vanskeleg å få tillit til.

Det er likevel litt imponerande, på sett og vis. Tak ei formulering som dette: «Høyre vil føre en ansvarlig økonomisk politikk som gir handlingsrom for investeringer til beste for fremtidige generasjoner.» Kven kan vera usamd i ei slik formulering? Når valkampen kjem i gang, kan Solberg gong etter gong gjentaka den formuleringa. Og ho kjem neppe til å få mykje kritikk for å seia det.

Kvifor? Jau, programkomiteen seier det ikkje rett ut, men Høgre har éin stor fordel som ikkje vert formulert eksplisitt. Det finst i røynda ingen andre parti i Noreg som vil nytta mindre pengar enn Høgre. Dette programmet er laga for at Solberg kan gjera nett det ho vil, og seia nett det ho vil i valkampen. Vi får ingen konkrete framlegg til kutt, og heller ingen spesifikke formuleringar eller summar om skattepolitikk.

Høgre går inn for mindre klimaendringar, betre økonomi og auka levestandard. Men korleis det skal skje, får vi i røynda ikkje vita. Du kan ikkje seia at du vil ha betre økonomistyring, utan å fortelja kvar du vil spara, så banalt er det.

Lett rusa

Ein av dei beste filmane som har kome under koronaen, er den danske filmen Et glass til. Det handlar om nokre danske gymnaslektorar som finn ut at dei alltid vil vera litt rusa, litt sedaterte. Dei prøver å ha ein konstant promille på 0,5. Det fungerer lenge, til det ikkje fungerer lenger.

Om Solberg vinn valet til hausten, kan vi vera nokså trygge på at Noreg ikkje vert omstilt i noka retning. Vi skal vera lett rusa i fire år til. Eg bed elles om orsaking for at eg ikkje har vore meir konkret i denne meldinga, men det er vanskeleg å spikra gelé på veggen.

Men i éin ting er Høgre konkret: Dei vil «øke bevilgningene til Forsvaret med NATOs 2 prosent-ambisjon og opprettholde dagens nivå på minst 20 prosent investeringsandel».

Ingen statsminister har auka dei offentlege utgiftene så mykje som Erna Solberg, både i absolutte tal og i prosent. Alle kan sjekka korleis det har gått med Forsvaret dei siste åtte åra. Kvifor skal vi tru på dei no? Når ikkje eit rekordstort handlingsrom er nok til å verna om Noreg, kva tid har vi nok?

Jon Hustad

Jon Hustad er journalist i Dag og Tid.