Oljeinæring

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Oljepakken var det store samtaletemaet mellom dei herskande klassene på førsumaren. Oljenæringa dreiv ein sterk lobbykampanje for å få Stortinget til å redusera den såkalla balanseprisen dei måtte ha for å investera. Oljenæringa fekk ikkje veldig mykje sympati.

Ei nær samla hovudstadspresse var mot å gje næringa det ho ville ha. Politisk redaktør i Aftenposten Kjetil B. Aldstadheim kalla framlegget «Den svarte krisepakken». Han hevda at: «Endringene kan gjøre prosjekter som ikke er lønnsomme for samfunnet, likevel lønnsomme for oljeselskapene å gjennomføre.» Hans Mjelva i Bergens Tidende, på Vestlandet av alle stadar, meinte på si side at oljepakken «kan fort bli ei sovepute for leverandørindustrien». «Oljenæringa brukar koronakrisa til å presse gjennom ei radikal skatteendring (…) Det bør stoppast», meinte han.

Både Mjelva og Alstadheim og ein samla klimalobby meinte at Oljepakken vil føra til ein forlengd oljealder og manglande omstilling til det grøne skiftet. Fleirtalet på Stortinget meinte på si side at det viktige no var å berga arbeidsplassar langs kysten, og å berga leverandørindustrien var å berga kompetanse som i framtida kunne nyttast til å utvikla klimavenleg teknologi. «Man kan ikke stille krav til en død hest», sa Jonas Gahr Støre. «Hvis det ikke er aktivitet, så mister vi jobber, folk mister inntekt og lokalsamfunn blir rammet. Hvis det ikke er aktivitet i industrien, kan vi heller ikke stille krav til den. Det er det vi skal gjøre når vi skal møte klimautfordringene.»

Frustrasjon

Også i ettertid har mange uttrykt frustrasjon. Den dyktige og høgt betalte forretningsadvokaten Knut Bergo skreiv i Advokatbladet rett før jol: «Dette er ikke vanlige skattelettelser, det er grunnrenten for fellesskapets olje som pøses tilbake i industrien. Det ble snakket om 150 milliarder i året. Hvor mye det blir, avhenger blant annet av hva Olje- og energidepartementet godkjenner av nye prosjekter.»

150 milliardar i året vert det nok ikkje. Finansdepartementet meiner at det samla skattetapet for staten kan verta 8 milliardar dei åra pakken skal vara. Det store grepet i oljepakken var å gje oljenæringa rett til avskriva alt med ein gong og ikkje over fleire år.

Lønsamt så det held

Men om oljepakken utløyser lønsame investeringar som elles ikkje ville ha kome, vert inntektsauken av pakken svært stor for staten. Held dagens oljepris seg, vert vinsten enorm. Slik stoda er no, tyder det meste på at staten får mykje meir grunnrente enn han elles ville ha fått.

Peggy Krantz-Underland er direktør i Equinor og har ansvaret for alle kjøp av varer og tenester Equinor gjer. Ho seier det slik til E24: «Skattepakken har senket balanseprisen i norske prosjekter med rundt 10 dollar per fat, så norske prosjekter vil nok bli prioritert i næringen fremover.» Skal vi trur Equinor, har altså oljepakken ført til at oljealderen vert forlengd.

Oljenæringa er ei litt vanskeleg næring. Ho bøyer seg sjeldan for det som er samfunnsøkonomisk lønsamt. Ho vil tena mykje meir pengar enn andre næringar. Difor er ho det som på fint heiter risikoavers. Det høyrest paradoksalt ut for oss andre, for oljenæringa er kanskje det mest risikable som finst. Ho må investerer enorme summar i ein marknad der oljefata i fjor vart selde for så lite som 20 dollar fatet. Men når ein investerer mykje, kan ein òg tapa mykje. I Noreg har vi også denne staten som skattlegg dei mykje hardare enn andre statar, 78 prosent av overskotet. I tillegg har det største aktive selskapet, Equinor, to tredjedelar statleg eigarskap, slik at staten får mykje av utbytet. Og som om ikkje det var nok, har staten eit eige selskap, Petoro, som forvaltar statens direkte eigarskap i olje- og gassfelta. Petoro kontroller ein tredjedel av olje- og gassproduksjonen. I røynda tek staten minst 85 prosent av alt overskot på sokkelen.

Vanskeleg balanse

Oljenæringa seier at om dei skal operera i eit slikt landskap, med både høg risiko og høg skatt, må dei ha stor potensiell avkasting på det dei gjer. Her kjem balanseprisen inn. Det er den lægste gjennomsnittsprisen oljeselskap meiner dei kan leva med frå eit olje- og gassfelt gjennom levetida, inkludert avkasting, før dei investerer. Før oljeprisen ramla i 2014, ville dei ha ei avkasting på minst 10–12 prosent før dei sa ja til å investera. No vil dei ha 15–20 prosent. Staten på si side seier at han vil ha 7–8 prosent.

Oljeselskapa fekk det dei ville. Sjølv om oljeprisen vert låg, får oljeselskap god avkasting. Finansdepartementet har rekna for oss. Om ein investor ville ha 8 prosent avkasting etter skatt, var balanseprisen på eit tenkt felt 34,2 dollar før oljepakken. Etter oljepakken er balanseprisen 24,6. Ein investor sit att med gode pengar til og med når oljeprisen er låg under eit slikt regime.

Kva kostar så eit fat med norske oljeekvivalentar å utvinna, om vi tek med alle kostnader inkludert investeringar, slitasje, løn og drift? Mellom 2010 og 2019 kosta ny produksjon i gjennomsnitt 21 dollar, seier Oljedirektoratet. Staten ynskjer minst 7 prosent avkasting på produksjonen. Det er 1 dollar og 46 cent. Staten tener altså godt på nye oljefelt, sjølv om oljeprisen berre er 22,50. Oljeselskapa meiner at 7 prosent er altfor lite pengar for dei, og det sjølv om til og med ein så låg oljepris er samfunnsøkonomisk lønsam.

Redde oljeselskap

Det som skjedde etter 2014, var at oljenæringa sa nei til prosjekt som var samfunnsøkonomisk lønsame av di dei hadde så høge interne krav til avkasting, har mellom anna Riksrevisjonen og Klimarisikoutvalet peika på. Og oljelovverket seier faktisk at vi skal gjennomføra samfunnsøkonomisk lønsame prosjekt. Men oljeselskapa hadde vorte redde av di oljeprisen gjekk så sterkt ned. Det Stortinget gjorde då dei vedtok oljepakken, var å gje oljeselskapa incentiv til å investera i felt som gjev høg avkasting ved knappe 30 dollar i framtidig gjennomsnittspris. Det tener både staten og oljeselskapa på. Ja, dei tener til og med godt om gjennomsnittsprisen i levetida til felta vert ned mot 25 dollar fatet.

Med dagens oljepris, over 60 dollar fatet, er oljepakken som Stortinget vedtok, ekstremt lønsam for alle partar, men sjølvsagt særleg for staten. Baksida av medaljen for oss alle, om vi tenkjer risiko, er at staten gjennom skattesystemet tek på seg vel 90 prosent av investeringskostnadene på sokkelen. Staten har lasta opp endå meir risiko. Staten seier i røynda til oljeselskapa: «Vi trur på oljen. Vi tek risikoen, men de skal få godt betalt undervegs så sant oljeprisen ikkje kollapsar heilt.» I røynda betaler oljeselskapa altså under 10 prosent av investeringane på sokkelen. Dei får skriva av det aller, aller mest på skatten. Det er forsikringa deira mot dårlege tider. Den enorme innteninga om oljeprisen vert grei eller høg, er løna.

Systemet etter oljepakken funger nesten så enkelt som dette. Tenk deg at du kjøper eit hus til ti millionar som du leiger ut. Staten gjev deg 9 millionar rett opp i handa og kallar det avskrivingar.  I røynda har du berre betalt 1 million for huset. Ulempa er at den same staten i all framtid tek 78 prosent av alle inntektene du har frå å leiga ut. Den avtalen tek du om du om du trur leigeinntektene kan verta fleire millionar i året. Men i verste fall kan staten og samfunnet tapa pengar om leigeinntektene går kraftig ned. Om staten ikkje får att dei ni millionane, har vi som samfunn tapt, oljeselskapa treng berre å få att éin million for ikkje å gå i minus.

Kontantar er konge

I alle høve er det den som vågar å vera motsyklisk, som tener mest. «Cash is king», som det heiter i dårlege tider. Då kan ein kjøpa på billigsal. Og ingen har meir kontantar enn den norske staten. I byte mot ein liten, men truleg lønsam skattelette og ein stor sum utsett skatt har no den norske staten teke eit veddemål som resten av verda ikkje har våga ta. Men den norske staten skal vara evig, og ein som skal leva evig, har ikkje grunn til å vera redd for kortsiktige tap, slik vanlege investorar er.

Ein rapport frå Barclays bank syner at verdas samla investeringar i petroleumsproduksjon har gått ned med 59 prosent målt i dollar mellom 2014 og 2020. På norsk sokkel har investeringane gått ned med 30 prosent. I 2020 var skilnaden endå større. Samla gjekk investeringane ned med 29 prosent globalt. I Noreg auka vi investeringane med 1 prosent. Vi har posisjonert oss slik at vi relativt sett kan taka mykje meir av marknaden.  

Men kan vi vera nokolunde trygge på at dette går godt? Vel, profitten i internasjonal oljeindustri har gått kraftig opp på nye prosjekt etter oljekrisa i 2014. Goldman Sachs har sett på det oljeselskapa globalt har kravd av nye prosjekt dei sette i gang mellom 2000 og 2020. I 2002 hadde oljeselskapa ei internrente på nye prosjekt på vel 40 prosent i gjennomsnitt. Det er ekstremt. Dei ynskte å sitja att med eit overskot på 40 millionar i året om dei utvikla eit oljefelt som kosta 100 millionar å kjøpa og byggja ut. Så gjekk avkastingskravet ned og ned i takt med at oljeprisen gjekk opp og opp. I 2009 vart det sett i gang prosjekt med ei forventa avkasting på 9 prosent. Så kom disiplineringa i 2014, og i 2019 var kravet for å setja i gang nye prosjekt nesten 25 prosent. I eit slikt klima er det ikkje anna å venta at investeringane har vore låge. Få prosjekt kan gje 25 prosent. Men det inneber også at dei som har investert i eit slikt klima, etter læreboka skal få mykje att. Og mest att skal dei som har investert relativt mest, få. Der er altså Noreg.

Espen Oljekladd

Så korleis gjekk det i fjor? Noreg er den evige Espen Oskeladd. Då finanskrisa kom, kollapsa – som vi veit – verdas aksjemarknadar samstundes som Stortinget hadde gjeve Oljefondet ordre om å kjøpa mykje meir aksjar. Inntektene vart unike i verdssamanheng. Då oljeprisen ramla i 2014, sidan staten tek det meste av risikoen i Noreg, gjekk oljeinvesteringane ned overalt, men mykje mindre i Noreg. Vi hausta store vinstar då oljeprisen på ny kraup oppover. Og då koronakrisa slo til og sende oljeprisen ned i 20 dollar fatet, gav stortingspolitikarane oljenæringane med ein gong signal om at staten skulle taka på seg endå meir risiko. For sjølv om motstanden både frå klimalobbyen og pressa var stor, var det aldri nokon tvil om at Stortinget kom til å hjelpa. No er oljeprisen på over 64 dollar. Og arbeidsplassane i leverandørindustrien berga.

Krantz-Underland er som nemnt ikkje i tvil om at oljepakken har vore heilt vesentleg for å halda aktiviteten oppe. Tala ho la fram i E24, viser at ho har eit poeng. Sjølv om Equinor etter det meste å døma har høgre avkastingskrav enn dei mindre selskapa på norsk sokkel, kjøpte dei inn for like mykje pengar av norsk næringsliv i 2020 som i 2019, knapt 113 milliardar. Delen frå norsk næringsliv gjekk opp frå 70 til 74 prosent. Eit selskap som er særs optimistisk, er Aker-BP. Dei kom med tala i byrjinga av februar. Dei la fram planar for ny produksjon på 550 millionar fat oljeekvivalentar dei komande to åra og sa at dei på desse prosjekta skulle tena pengar frå 27 dollar av, ein reduksjon i kostnadsnivå på 8 dollar frå i fjor.

2 prosent opp

Oljedirektoratet gav nett ut rapporten om året 2020. Om vi held leitinga unna, vart det investert for 150 milliardar på norsk sokkel i fjor, som var opp 2 prosent i norske kroner. Også dei trekkjer fram oljepakken: «Det forventede investeringsnivået for den neste femårsperioden er høyere enn ODs anslag for ett år siden. Det er flere prosjekter på felt i drift, og den midlertidige skatteendringen som ble vedtatt av Stortinget i juni i fjor bidrar til de økte investeringene.»

Nett no er det neppe stor grunn til å uroa seg for manglande samfunnsøkonomisk lønsemd. Og dessutan skal vi selja meir olje frå felt som anten er i drift eller vert sette i drift: «Oljeproduksjonen ventes å stige de nærmeste årene fra dagens 1,7 millioner fat per dag til i overkant av 2 millioner fat per dag i 2025.?»

Då er vi attende til byrjinga av 2000-talet, toppåra i norsk olje- og gassproduksjon. Kanskje går det slik at vi til og med kjem til å tena meir på oljen og gassen det komande tiåret enn det førre? «Den gjennomsnittlige enhetskostnaden for funn gjort i perioden 2010–2019 er ifølge ODs beregninger 21 USD per fat, mens den gjennomsnittlige oljeprisen i samme periode var nærmere 80 USD per fat. Differansen understreker de store verdiene som er skapt i perioden.»

Men ein eller annan gong kjem ting til å snu. Ein eller annan gong: I 2001 hadde staten ein kontantstraum på om lag 250 milliardar 2019-kroner frå oljenæringa. I 2002 spådde Finansdepartementet at vi i 2019 ville ha ein kontantstraum på om lag 100 milliardar, fasiten vart om lag 250 milliardar.  I 1988 trudde dei at produksjon av petroleum på norsk sokkel ville vera 80 millionar standardkubikkmeter (Sm3) i oljeekvivalentar i 2010. Produksjonen vart 230 millionar. I 2002 spådde dei 125 millionar Sm3 i 2025. Han vert nok 225 millionar.

Finst det malurt i begeret? Ja. Staten tek no på seg over 90 prosent av utgiftene til å elektrifisera sokkelen. Det får dei nasjonale utsleppa ned. Men pengane vi nyttar på elektrifisering, kjem vi aldri til å få att. Elektrifisering finst ikkje samfunnsøkonomisk lønsamt. Dei investeringane tek vi for å nå måla i Parisavtalen. Men den som vågar å spå at norsk oljenæring snart er over, er modig.