Handelspolitikk

Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

Førre veke la regjeringa fram det ho kallar den mest omfattande og ambisiøse frihandelsavtalen Noreg har inngått nokon gong, med unntak av EØS-avtalen.

Målet med avtalen har vore å sikre norsk næringsliv så gode vilkår som mogleg og å ta vare på mest mogleg av det tette økonomiske forholdet britane forlét då dei snudde ryggen til EU og EØS-avtalen. Det går fram av avtaleproposisjonen som er lagd fram for Stortinget.

Etter reaksjonane så langt å døme har regjeringa lukkast i mykje.

Sjømatnæringa er skuffa fordi dei ikkje får betre marknadstilgang, men hovudmeldinga frå Næringslivets hovedorganisasjon (NHO) er likevel at avtalen sikrar føreseielege forhold i handelen med Storbritannia og er ambisiøs, balansert og «godt nytt for norske bedrifter». LO-leiar Peggy Hessen Følsvik er òg glad for semja og seier det er viktig med ein avtale som sikrar at den omfattande handelen kan haldast ved lag og gå så smidig som mogleg.

Og ein god del ser ut til å verte om lag som før.

Så godt som EØS

Norske eksportbedrifter er sikra nulltoll for industrivarer og dei same konkurransevilkåra som både britane sjølve og EU på det som er Noregs viktigaste enkeltmarknad for eksport av varer. Likeins er norske investorar og tenesteleverandørar på ei rekkje område sikra like god behandling i Storbritannia som britiske.

For dei som vil reise og jobbe i Storbritannia, er det framleis mogleg å gjere det i inntil 90 dagar om gongen utan å måtte søkje visum. Nordmenn som er tilsette i internasjonale selskap som er etablerte i Storbritannia, kan få opp til tre års opphald.

Dei som utdannar seg til yrke som er regulerte i Noreg, som tannlegar, elektrikarar og advokatar, kan òg få den britiske yrkeskvalifikasjonen godkjend i Noreg, ifølgje næringsminister Iselin Nybø (V).

Når det gjeld marknadstilgangen for sjømatnæringa, inneber avtalen òg ei ørlita forbetring frå EØS-avtalen, i og med at Noreg etter kvart får nulltoll for reker og fleire kvitfiskprodukt som tidlegare hadde toll til Storbritannia. Britane får på si side redusert toll på fiskefôr som vert eksportert til Noreg.

Betre enn EU

På nokre felt går avtalen med Noreg òg lenger enn avtalen EU har forhandla fram med britane. Mellom anna har norske bedrifter betre tilgang til å delta i offentlege anbod i Storbritannia enn det EU-bedriftene har, og norske artistar kan reise på turné i Storbritannia i inntil tre månader utan å søkje visum, noko som gjev dei betre vilkår enn kollegaene frå EU.

I tillegg skal dei som reiser mellom Storbritannia og Noreg, kunne bruke mobil utan å risikere store ekstrakostnader til såkalla roaming, noko ingen andre handelsavtalar utanfor EUs indre marknad legg til rette for, ifølgje regjeringa.

– Ny standard

Den nye frihandelsavtalen står i ei særstilling også for britane. Etter brotet med EU har dei så langt forhandla fram 36 handelsavtalar med nær 67 land, utanom EU.

Storbritannias ambassadør til Noreg, Richard Wood, kallar avtalen med EØS-Efta-landa ein ny standard blant internasjonale handelsavtalar.

Storbritannia-ekspert og fyrstelektor ved Universitetet i Oslo, Øivind Bratberg, er ikkje overraska over at Noreg og Storbritannia har kome til ein betre avtale enn EU og Storbritannia.

– Dei to landa har eit både tett og pragmatisk forhold og er begge opptekne av så fri handel som mogleg, og så lite overnasjonalitet som mogleg. I tillegg er Noreg ein relativt liten aktør. Det gjer det enkelt å prøve ut noko nytt med gjensidig godvilje og sjå kor langt ein kjem. Begge partar er komfortable med det. Med EU som heilskap er det såpass sterke prinsipielle interesser involverte og mindre vilje til å eksperimentere og vere smidig, seier han.

– Landa ser òg ut til å ha kompromissa bra, både mellom ulike særinteresser i kvart land – som fisk mot landbruk i Noreg – og mellom omsyn på kvar side av forhandlingsbordet. I hovudsak har det handla om å få reetablert samarbeidet vi hadde gjennom EU- og EØS-systemet, og der ser det ut som det er gjort ein god jobb, seier han.

Dyrare å studere

Samstundes inneber ikkje avtalen fri rørsle, som er det EØS-avtalen har som prinsipp. Nordmenn kan etter generelle innreisereglar vitje Storbritannia i inntil seks månader utan visum, men i hovudsak berre om dei vil feriere, delta på møte, konferansar eller studere.

Prinsippet om fri rørsle for arbeidstakarar finst ikkje lenger, og studentar som skal vere i landet meir enn eit halvt år, må søkje visum. Ifølgje Association of Norwegian Students Abroad (Ansa) må dei i tillegg betale rundt 5500 kroner årleg for ei britisk helseforsikring, som tidlegare var dekt gjennom EØS-avtalen. Og dei kan miste det europeiske Erasmus-stipendet, som i dag er på rundt 4500 kroner i månaden.

– Det kjem til å verte dyrare å vere student, seier Ansa-president Morgan Alangeh.

– Krunglete

Seniorforskar Arne Melchior ved Norsk utanrikspolitisk institutt (Nupi) trur det vert meir krunglete med både personrørsle, tenestehandel og grensekontroll framover.

På tenestefeltet inneheld frihandelsavtalen nemleg avgrensingar i proteksjonistisk lei. Mellom anna er det ikkje opna for at norske reiarlag og sjøfolk kan utføre transporttenester internt i Storbritannia eller vice versa. Norske advokatar kan heller ikkje føre saker for britiske domstolar, sjølv om dei får jobbe i Storbritannia.

På grensa vert det òg importkontroll av matvarer, sidan Storbritannia ikkje lenger er med i EUs veterinære regelverk. Kontrollen skal etter avtalen likevel gjerast effektiv, slik at varer ikkje vert ståande på grensa, men her gjev avtalen ingen garanti, fortel Melchior. Det vert berre lagt opp til administrativt samarbeid som skal syte for at det skjer.

– Sjølv om avtalen er bra på den måten at vi har fått stabile rammevilkår som gjer det mogleg å halde fram samhandelen med britane, vert det meir friksjon og mindre fridom på mange område.

Han legg til at Noreg på ein del felt er bundne av EØS-regelverket og det EU gjer.

– For finans og tekniske handelshindringar, til dømes, er avtalen langt på veg ein kopi av avtalen mellom EU og Storbritannia. Når Noreg vil lage ambisiøse avtalar med land utanfor EU, kan vi ikkje avtale kva som helst, seier Melchior.

– Uoversiktleg

NHO hadde venta at avtalen skulle opne opp meir, fyrst og fremst for sjømathandel, men òg for tenestehandel og personrørsler.

– Vi var opptekne av å gjere det enklast mogleg for norske bedrifter å utføre arbeid i Storbritannia, og ikkje minst å gjere det enklast mogleg å kunne ta inn britisk arbeidskraft i verfts- og leverandørindustrien i Noreg, seier Tore Myhre, som er direktør for internasjonal avdeling i NHO.

– No må ein vere budd på nye krav om ein skal jobbe eller studere. Bedrifter må sjekke søknadsprosedyrar, løyve og sertifikat og godkjenningar på aktivitetane dei skal gjennomføre i Storbritannia. Nokre gonger kjem dei til å ha rettar gjennom avtalen, andre gonger må dei setje seg inn i lokale reglar og krav. Det vert ein meir byråkratisk og uoversiktleg kvardag enn det vi er vane med i EØS, seier han.

Fisk mot landbruk

Sjømatnæringa og delar av landbruksnæringa er på kvar sin måte skuffa over at avtalen på nokre felt ligg for tett opptil EØS-avtalen. Den eine fordi marknadstilgangen ikkje vart særleg mykje betre enn gjennom EØS-avtalen, den andre fordi tollvernet ikkje er styrkt meir jamført med EØS-avtalen.

Mot betre marknadstilgang for kvitfisk og reker til Storbritannia har Noreg etablert 26 importkvotar for landbruksvarer inn til Noreg, som er samanfallande med kvotar EU har til Noreg. Dei 26 kvotane inkluderer kjøtvarer av kylling, svinekjøt og pølser på til saman 528 tonn, i tillegg til mindre kvotar på egg, jordbær, såfrø, eple, isbergsalat til industri, potet- og potetprodukt og planter, og ein vidareført ostekvote på 299 tonn.

Christian Anton Smedshaug, som er dagleg leiar i tankesmia Agri Analyse, meiner likevel forhandlingsresultatet for både fisk og landbruk er meir balansert enn frykta.

– Regjeringa har fått betre vilkår for kvitfisk og har sikra meir foredling av reinska reker, samstundes som dei har skjerma dei grasbaserte jordbruksproduksjonane og gjeve nokre kvotar på ein del produkt som likevel må importerast, mellom anna ved å ta frå EU-kvota. Ein slik avtale er ikkje ein fordel for norsk landbruk, men dei har i det minste greidd å balansere det, seier han.

Samla meiner han at avtalen er eit godt døme på at det finst moglegheiter utanfor EØS-avtalen.

– Eg har vanskeleg for å sjå kvar Noreg vert svekt med denne avtalen. Nokon vil seie det er ei svekking at avtalen ikkje er dynamisk, men det meiner eg er ein styrke – for demokratiet. Vi må gjere justeringar av avtalen politisk heller enn at dei skjer automatisk. Eg trur dette kan revitalisere tankane om ein handelsavtale utanfor EØS i Noreg.