Politikk

Christiane Jordheim Larsen

christiane@dagogtid.no

Det verkar alt lenge sidan, men då Trygve Slagsvold Vedum vart vald til leiar i Senterpartiet ein aprildag i 2014, klappa partiet på mange måtar inn den snillaste guten i klassen. Senterpartiet var prega av intern strid. Frå éin leir i partiet hadde det i lang tid hagla stygge ord om Liv Signe Navarsete og kor mislykka ho var som leiar. Ein annan leir mobiliserte for å fjerne Ola Borten Moe frå leiinga i same slengen, med både politiske argument og grove personåtak som middel.

Vedum, som med sine 35 år vart vald til den yngste senterpartileiaren i historia, var det ingen som hadde noko negativt å seie om, sjølv om han på den tida ikkje hadde same «stjernestatus» i partiet som Ola Borten Moe og Marit Arnstad. Bonden og småbarnsfaren frå Stange i Hedmark hadde halde seg unna alle gruppedanningar og personåtak i partiet, og han hadde halde på humøret mens partiet låg nede på 5,5 prosent. På landsmøtescena heldt han fram ein kaffikopp og rådde alle i partiet til å ta ein kaffi med den dei skulle ha noko uoppgjort med.

På dette tidspunktet visste ingen at amerikanarane skulle stemme fram Donald Trump til president i USA eit par år seinare. Få eller ingen kunne heller sjå for seg at mannen bak kaffikoppstrategien, alt kjend som Danse-Trygve, eit par år seinare skulle verte skulda for «rå populisme» av statsminister Erna Solberg (H).

Trump og Vedum

Om lag ei veke etter Trump-sigeren, den 16. november 2016, gjekk Vedum ut i Dagbladet og sa nei til å auke drivstoffavgifta. Han var tydeleg på kven som ville tene og tape på politikken til regjeringa, ut frå kva inntekt ein har, og kvar i landet ein bur.

– Tenk på det neste gong du fyller bensin eller diesel, at du deltek i ein nasjonal dugnad for å kutte skatten til Stein Erik Hagen og Christen Sveaas, Høgres og Frps rike onklar som sponsa dei i valkampen, sa Vedum i avisa.

Han sa at avgiftsauken ville ha null klimaeffekt, og la til:

– Vi kan ikkje ha ein avgiftspolitikk som berre er tilpassa Oslo sentrum.

Tonen var sett. Etter at både Solberg og dåverande samferdsleminister Ketil Solvik-Olsen (Frp) skulda Vedum for populisme, har senterpartileiaren fått merkelappen «populist» festa til seg igjen og igjen. Først og fremst av politikarar på Høgre-sida, men ikkje berre. Få dagar etter at Trump vart vald til president, vart Vedum nemnd i aviskommentarar i lag med den påtroppande presidenten. Tradisjonelle senterpartistandpunkt som motstand mot EØS-avtalen, globalisering og sentralisering vart sett på med nye auge. Likna dei ikkje synspunkta til populistparti i andre vestlege land? Før lokalvalet i 2019 var sjølv arbeidarpartileiar Jonas Gahr Støre ute og kritiserte Vedum for populisme, sjølv folkeleg plassert bak ein grill med pølser.

Populismeslag?

Senterpartileiaren på si side har ikkje late populiststempelet bremse korkje kritikken av sentraliseringa han meiner regjeringa står for, eller karakteristikkar av dresskledde elsyklistar på veg til frukostmøte med høge smørbrød, utan kjennskap til livet utanfor Ring 3.

Stempelet har heller ikkje stoppa han frå å delta i symboltunge stunt. I 2017 stal han like godt Høgres slagord «Vi trur på Noreg» og gjorde det om til «Vi trur på heile Noreg». Våren 2019 møtte han i spørjetimen på Stortinget i bunad for å markere støtte til bunadsgeriljaen og protestane deira mot reduserte og nedlagde fødetilbod ulike stader i landet.

Den 12. september, nesten nøyaktig eitt år før stortingsvalet den 13. september 2021, skreiv sjefredaktøren i Dagen, Vebjørn Selbekk, at kven som vinn «populismeslaget», Senterpartiet eller Framstegspartiet, kan avgjere heile valet neste haust.

Folk mot elite

Sentralt i nyare definisjonar av populisme er påstanden om å snakke på vegner av eit folk, i motsetnad til ein elite. Gjerne eit ekte folk i motsetnad til ein korrupt elite. I si verste form vil populisme truge demokrati og menneskerettar, ved åtak på demokratiske samfunnsinstitusjonar og mindretalsrettar. I mildare utgåve kan populisme først og fremst handle om ein kommunikasjonsstrategi, der ein talar på vegner av «den vesle mannen».

Populisme er ikkje knytt til ein spesifikk ideologi. I 1960- og 70-åra var det ei sentrum–venstre-populistisk bølgje i Noreg som søkte å fremje interessene til folk i distrikta og arbeidsfolk i byen, som ein motsats til det som vart oppfatta som ei teknokratisk styring. Men dei siste tiåra har populisme ofte blitt knytt til høgrepopulisme, fordi høgrepopulistiske parti og rørsler har hatt medvind i fleire vestlege land, med felles særtrekk som innvandringsmotstand og nasjonalisme.

For å seie det med ein gong: Ingen har skulda Vedum for å vere antidemokrat eller høgrepopulist. Men Vedum har ein retorikk som har fått både forskarar og andre deltakarar i samfunnsdebatten til å vurdere om han kan og bør kallast populistisk eller ikkje.

Sp under lupa

Professor Anders Todal Jenssen frå Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet (NTNU) står bak den ferskaste analysen av Senterpartiet og Vedums eventuelle populistiske trekk.

I ein artikkel i den ferske boka Distriktsopprør – periferien på nytt i sentrum set han fram to ulike forklaringsmodellar på den kraftige veksten Senterpartiet har opplevd sidan Vedum tok over leiinga av partiet (og Solberg-regjeringa tok over styringa av landet).

1) At Senterpartiet har vekt til live ei gamal konfliktline mellom sentrum og periferi i norsk politikk, med andre ord at partiet har mobilisert periferiinteressene blant folk.

2) At Senterpartiet har presentert ein politisk bodskap med gjenklang i folket, ein bodskap om at Senterpartiet forsvarer folkeviljen i strid med det politiske etablissementet, «Oslo-eliten». Altså ei populistisk framstilling av politikken og røynda.

Vi tek konklusjonen med ein gong: Jenssen meiner at Senterpartiets framgang i dei to siste vala først og fremst er knytt til ei mobilisering av periferien mot sentraliseringspolitikken.

Etter å ha analysert verdiar i partiets veljarmasse, Senterpartiets partiprogram og Vedums landsmøtetale i fjor opp mot ulike definisjonar av populisme finn ikkje Jenssen grunn til å kalle Senterpartiet populistisk.

Populismedefinisjon

Jenssen nyttar seg av ein populismedefinisjon henta frå den nederlandske ekstremismeforskaren Cas Mudde: Ein ideologi med tynn kjerne der det vert hevda at samfunnet er delt i to einsarta grupper som står imot kvarandre, «det reine folket» og «den korrupte eliten», og som hevdar at politikk skal uttrykkje folkeviljen (general will).

At ideologien har ein tynn kjerne, vil seie at populismen er eit tankesett eller ein retorikk som må koplast med spesifikke standpunkt for å bli effektiv. Slik får ein venstrepopulisme, høgrepopulisme, sentrumspopulisme og så bortetter.

Valforskaren finn ingen spor av populisme i partiprogrammet. Heller ikkje veljarane skil seg signifikant ut frå veljarane i andre parti, sett ut frå den norske delen av den europeiske verdiundersøkinga frå 2018. I landsmøtetalen er det rett nok mykje snakk om «folk». Men slik Jenssen ser det, er det ikkje noko populisme i måten Vedum snakkar om folk på. Dersom ein omfattar all opposisjon som refererer til «folket» som populistisk, vil kategorien bli svært vid og gjere svært mange parti populistiske, argumenterer han. Om ein derimot snevrar inn definisjonen og ser om folket vert herleggjort og eliten demonisert, ser Jenssen det som urimeleg å skildre Vedums retorikk som populistisk:

«Ikke i noen sammenheng definerte han folket som rent, moralsk, homogent, etnisk norsk eller lignende.» Kvar gong det var snakk om «folk», var bodskapen at politikarane må lytte meir til dei og ta erfaringane deira på alvor. Eit svært vanleg retorisk grep for leiarar i alle parti, slår Jenssen fast.

– Meiningslaust

Då Dag og Tid bad Jenssen utdjupe synet sitt, var han endå klarare i språket. Han meiner det blir meiningslaust på operere med ein så vid populismedefinisjon at Senterpartiet får plass.

– Det er ingen som koker i hop strid om nedlegging av grendeskular, postkontor, endring av landbruksstøtte og oppheving av odelslova. Dette er konkrete saker som påverkar kvardagen til mange menneske. Mykje av teorien rundt populisme handlar om folkeforførarar som lurer folk opp i stry og koker saman motsetnader som ikkje eksisterer.

– Du set fram to forklaringsmodellar for Senterpartiets vekst, men den eine utelukkar vel ikkje den andre?

– Nei, ikkje logisk.

–?Men i praksis?

– Ja, i den meining at eg finn svært lita meining i å kalle Senterpartiet for populistisk. Men folk kan vere usamde i det, avhengig av kva for ein definisjon dei legg til grunn, og korleis ein vel å studere dette. Somme vil meine at politikarar som snakkar mykje om folk, er populistar.

Jenssen seier det er mogleg å definere Senterpartiet som populistisk som ei akademisk øving, men at han ikkje synest det kjem mykje interessant ut av det.

– Når Vedum seier at politikarar gjer klokt i å lytte til erfaringar folk har gjort seg i kvardagen, går han inn i ein brei historisk tradisjon i Noreg. Om du vil kalle det populisme, må du også kalle fråhaldsrørsla, arbeidarrørsla og kvinnerørsla populistisk.

– Kvifor trur du då at Vedum så ofte vert kalla populist?

– Fordi det er ein effektiv retorikk som kan fungere når omgrepet er frykteleg uklart. Det kan implisere noko negativt og farleg, som er eit trugsmål mot det liberale demokratiet. Du kan fyre opp mange retoriske kanonar og få dette til å verte stigmatiserande. Dette handlar om at politiske konkurrentar bruker denne typen argument i konkurransen om veljarane.

Når Anders Ravik Jupskås, nestleiar ved Senter for ekstremismeforsking ved Universitetet i Oslo, har omtala enkelte av Vedums karakteristikkar av «den meningsdannende eliten» som «kraftige periferipopulistiske utspill», innvender Jenssen at dei korkje blir skildra som korrupte eller som amoralske.

Omfattar Vedum

I mangel på tid til å utdjupe synet sitt i Dag og Tid viser Jupskås til eit intervju om populisme i Senterpartiet i Framtida.no. Der uttalar han at han ser behovet for ein populismedefinisjon som ikkje berre omfattar personar som Erdogan, Chavez og Trump, men også dei som bruker populisme frå tid til annan.

Jupskås opererer med nemningane hard og mjuk populisme, der hard refererer til populistar med antidemokratiske trekk, medan mjuk populisme refererer til retorikk brukt av Fremskrittspartiet eller Senterpartiet. Han omtalar Senterpartiets vending etter Vedum for «by mot land, mann mot mann».

– Vedum gjer narr av byråkratar på elsykkel som skal meine noko om ulv, og konstruerer eit skilje mellom dei med legitim og illegitim interesse i ulike saker. Det er nesten slik at caffè latte-folka ikkje har ein rettmessig plass i debatten, seier Jupskås.

Synspunktet ligg nært opp til det Civita-leiar Kristin Clemet har. Ho har fleire gonger kritisert Vedum for å fremje «oss og dei»-retorikk, folk mot elitar, eit knep ho skildrar som typisk for populistar, og som medverkar til å mistenkeleggjere andre.

– Bekymrar Vedums retorikk deg?

– Ikkje på eit alvorleg plan, men eg synest den politiske debatten vert dårlegare av mykje «oss mot dei»-retorikk. Ideelt sett bør vi ha argument mot argument.

Clemet er mellom dei som har vore utsette for Vedums latterleggjering.

– Civita er brukt som eksempel på den livsfjerne eliten, som folk er imot. Dei som går på frukostmøte hos Civita, er liksom ikkje folk. Det er ein lite oppbyggjeleg retorikk. Eg vil ikkje seie at dei populistiske tendensane i Noreg er farlege. Innimellom kan dei vere morosame, men når populisme gjennomsyrer mykje av den politiske debatten, gjer det debatten dårlegare.

Clemet understrekar at ho ser på sakene Senterpartiet er opptekne av, som svært viktige, og at dei tek utgangspunkt i reelle og legitime bekymringar. Ho ser heller ikkje bort frå at Jenssen har rett i analysen som viser at Senterpartiets framgang ved dei to siste vala best kan forklarast ved at periferien vart mobilisert i distriktssaker.

– Det kan godt hende. Det kan vere mange fenomen som har verka inn på suksessen deira. Mange partileiarar i parti som vi kallar populistiske, verkar jo usympatiske for dei som er ueinig med dei. Det gjeld ikkje Vedum i det heile teke. Den underliggjande tematikken sentrum–periferi er ei aktuell problemstilling over heile verda. Vedum er oppteken av mykje som mange synest er viktig, men det er ikkje til hinder for at han i kamp for sakene skaper eit fiendebilete av dresskledde folk på elsykkel i staden for å bruke argument. Og Senterpartiet er alvorleg talt eit parti under 15 prosent, dei representerer ikkje folket.

Langt frå Trump

Kva seier hovudpersonen sjølv?

– Eg er oppteken av å lytte til folk. Somme meiner det er populisme. Men heile folkestyret handlar om å lytte til folk. Og eg vil ikkje ha elitestyre, eg vil ha folkestyre. Populus betyr folk. Om det å lytte til folk er feil i eit folkestyre i Noreg, er vi på feil veg.

– Kva forhold har du til populisme?

– Det er ein teoretisk debatt. Ordet er brukt ulikt i ulike tiår. I enkelte tiår har det vorte definert som positivt, i andre, som no, meir som opportunisme.

Vedum seier at mykje av det som vert oppfatta som populisme, eigentleg er interessekamp.

– Diskusjonen i Noreg om kven som skal ha makt, dei folkelege rørslene eller ei eller anna form for elite, har gått heilt tilbake til frigjeringsprosjektet på 1800-talet, via EU-kampane i 1972 og 1994, og er der framleis.

I dag er det politikk som vert oppfatta som sentraliserande, som har gjeve Senterpartiet ei tydelegare røyst, meiner Vedum.

– Kombinasjonen av sentralisering og avgjerder tekne over hovudet på folk har gjort at vi har vore der. Personleg er eg også oppteken av at det ikkje skal vere for store skilnader mellom folk.

– Du får kritikk for å karakterisere meiningsmotstandarane dine. Kvifor gjer du det?

– Det må dei tole. Enkelte gonger er det beskrivande. For eksempel i rovdyrpolitikken. Dei som sit lengst unna, har mest makt. At ein skildrar det som eit problem, synest eg er viktig, seier Vedum.

– Er du på noko vis inspirert av Trump?

– Nei, ikkje i det heile teke. Vi er så ulike som det er mogleg å verte. Vi er meir som motsetnader.

Populismeduell

Dei som synest det gjev meining å plassere Senterpartiet i ein populistisk bås, kan med spenning følgje med på populismeslaget i valet som kjem, slik Dagen-redaktør Vebjørn Selbekk vil gjere. Både Framstegspartiet og Senterpartiet har evne til å flytte veljarar mellom blokkene i norsk politikk, dermed kan partia få mykje å seie for kva blokk som vert størst, sjølvsagt i samspel med ei rekkje andre faktorar.

– Senterpartiet har markert seg knallhardt i enkeltsaker. I litt andre saker enn Framstegspartiet, men saker med ganske sterk populistisk appell. Sjå på bompenge-, rovdyr- og vindmøllemotstanden. I slike saker har Vedum gått forbi både Sylvi Listhaug og Siv Jensen som den fremste populisten i Noreg, og for meg er ikkje det noko skjellsord. Det handlar om å forstå kva vanlege veljarar er opptekne av, og fri til dei med eigne løysingar. Det har Framstegspartiet vore dyktig på, men no får dei konkurranse. Det vert ein spennande duell, seier Selbekk.