Kystkultur

Siri Helle

helle.sirihelle@gmail.com

Det er ikkje det at bygningen ikkje er storslått. For det er sjømannskyrkja i London, større enn eg hadde trudd, nærast ein litt ruvande murbygning med tårn og hage. Inne er det store, tunge dører som opnar seg mot store, tunge rom. Rom som sit godt i så vel tradisjonar som historie. Dei massive chesterfieldmøblane er like sjølvsagde som sjøfartsmåleria og kongebileta på veggane, og det diskré hylleskapet i hjørnet med Vesterålen fiskebollar og Kvikk Lunsj til sals.

Men det er lukta som slår meg fyrst. Ho er sterk, god og distinkt. Likevel klarer eg ikkje å plassere henne med ein gong. Kva er det det luktar her inne? Det fyrste som slår meg, er whisky, god, skotsk røykwhisky, men det kan jo ikkje stemme. Få veggar har sett mindre whisky enn desse, fråhaldet står sterkt i sjømannskyrkja. Her luktar framleis litt tobakk, kanskje til og med sigar, og edelt, for lengst forbode treverk. Ja, der har vi det, det er det det luktar: Ein onsdag ettermiddag i september luktar det gamal stordom i sjømannskyrkja i London.

Konge og kvarmann

Vi er på historisk grunn. Det kjennest der eg vert ståande aleine nokre sekund midt på golvet etter å ha kome inn i allrommet. Hit kom kong Haakon og resten av kongefamilien kvar søndag då dei var i London under andre verdskrigen. Det var viktig for alle, og bileta heng framleis på veggane. Ei lita jente som er med på eit bilete av dåverande kronprins Olav, kjem framleis hit til kyrkja om søndagane. Ho er ei godt vaksen kvinne no.

Men historia hadde ikkje vorte skriven om det berre var kongen som kom hit. Kyrkja står akkurat der ho står, på St. Olav’s Square i bydelen Rotherhithe rett sør for Themsen, og er så stor som ho er, fordi det var så mange heilt vanlege norske sjømenn som trong henne.

Den fyrste sjømannsgudstenesta vart halden i London i 1868, fire år etter at organisasjonen vart stifta i Bergen. I 1872 vart den fyrste norske kyrkja reist i byen, Ebenezerkyrkja, og ho vart raskt full. Mot slutten av fyrste verdskrigen sat det truleg minst 600 norske sjøfolk fast i London som fylgje av torpedering.

Men sjømannskyrkja trong ikkje krig for ha livsrett. Dette var trass alt midt i stordomstida til norsk sjøfart: Ved hundreårsskiftet jobba kring 4 prosent av alle nordmenn over 15 år som sjømenn i handelsflåten. London var ei viktig hamn. Ebenezerkyrkja vart for lita, og i 1926 vart St. Olavs kyrkje ferdigstilt og opna der ho framleis står i dag. Besøkstalet gjekk frå 1200 sjeler årleg dei siste åra i gamle lokale til 33.000 i nykyrkja i 1931.

Då verda var stor

Den gongen Noreg var ei sjøfartsstormakt, var den gongen verda var stor. Då det gjorde godt for ein sliten matrosskrott å kome til ei kyrkje med ei husmor som prata norsk, steikte vaflar og skjøna kva heimlengt var for noko. Eit leserom var like viktig som eit kyrkjerom. Her var norske aviser, ein kunne skrive brev – og var ein ekstra heldig, låg det brev her og venta. Kyrkja skulle vere som den norske kyrkja i utlandet, og leserommet, det skulle vere som ein utanlandsk heim.

Men gudstenesta òg gjev ro og pusterom i ein spesiell kvardag: på sjøen med vakter, hardt arbeid og endelause horisontar – i hamn med rastlaus rangel og uvisse.

Ein skal ikkje prate lenge med ein tidlegare uteseglar før sjømannskyrkja vert nemnd. Husmødrene og kvilestunda blandar seg med dei gode historiene om hjelpa ein fekk då ein vart akterutsegla, det gode brevet heimanfrå og, sjølvsagt, andre sjømenn, andre landsmenn, med andre nyhende, andre opplevingar.

Her eg står, i 2019, vert det noko med å hugse at alt dette har skjedd. Det er ikkje sider i ein roman eller scener frå ein film, slik det godt kan verke for ein som aldri har opplevd det, men livet til tusenvis av nordmenn, mange av dei unge, minst like mange redde.

Likevel: Det var då. Tida er forbi. No, i 2019, er kyrkjehuset det same, besøkstalet òg. Framleis kjem over 20.000 personar innom sjømannskyrkja i London i løpet av eitt år, og brorparten av dei er nordmenn. Men så å seie ingen av dei er sjømenn.

Før var det ikkje berre sjømenn som kom til kyrkja. Prestane gjekk òg til sjømennene, om bord, om det høvde seg best. No har ikkje sjømannsprestane gjort eit skipsbesøk på mange år, og det kjem så å seie aldri ein sjømann innom. Ikkje fordi dei ikkje vil, kanskje, men fordi dei ikkje finst. For skipa har jo ikkje norske sjømenn lenger, til naud ein kaptein. Og kjem eit skip med norsk kaptein innom London, kjem det truleg ikkje langt nok opp i Themsen og vert ikkje liggande lenge nok til at det er lønt for nokon med noko besøk.

Ingen treng leserom lenger for å halde kontakten heim. Det klarer vi med ein liten telefon. Kvikk Lunsj i London er sjarmerande, men med Gardermoen ein totimars og firehundrekroners flytur unna er det knapt naudsynt.

Sokkar til sjøfolk

No er sjømannsprestane studentprestar, charterprestar og konfirmantprestar. Dei vitjar nordmenn på sjukehus, eldreheimar, universitetscampusar og barselavdelingar. Nordmenn døyper born i sjømannskyrkja, gifter seg og finn trøyst der når vegen heim er litt lang, for det kan han fint vere sjølv om det finst smarttelefonar. Ein god del går til gudstenester, og fram mot jul er det julemarknad.

For dei som kjem hit, er sjømannskyrkja viktig. Mange av dei har budd i London heile vaksenlivet og har bidrege til sjømannskyrkja like lenge.

Ei av dei er Kari Moore frå Tønsberg, oppvaksen med å strikke sokkar til sjømenn, til sjømannsmisjonen. Så trefte ho ein brite på Esso-raffineriet, reiste til England som au pair og vart verande. Då var det heilt naturleg å byrje å gå i sjømannskyrkja. Det er førti år sidan. No er ho medlem i kvinneforeininga og sit i basarkomiteen. Det siste er ei viktig oppgåve, sidan julebasaren dreg inn halvparten av inntektene til kyrkja. Det er berre dei fem prestestillingane som er betalte frå Noreg, resten av drifta lyt dei finansiere sjølve.

– Det er ein spesiell atmosfære her. Eg set pris på varmen og kosen, mange seier at dei får meir hjelp og støtte her enn i andre kyrkjer. Her er alltid mykje folk. Eg fekk enormt god støtte her då mannen min døydde, dagen etter den 37. bryllaupsdagen vår. Han hadde lungekreft etter å ha jobba heile livet med asbest. Sjømannspresten avbraut ei reise for å kunne vere med på gravferda, fortel Kari Moore.

Heng med i tida

Eg ser føre meg at det må ha vore ei litt anna stemning her tidlegare. Meir liv og leven, men òg meir liding og fattigdom. Men her vert eg i stor grad korrigert.

– Det er viktig å ha med seg at det alltid har vore eit miljø der folk har jobba, minner sjømannsprest Torbjørn Holt meg på.

– London har alltid vore ein norsk koloni driven av økonomi og finans.

Og sjømannskyrkja har alltid vore ei kyrkje for fleire enn sjøfolk. Det ligg i namnet. Undertittelen «Norsk kirke i utlandet» fortel at kyrkja er for alle.

Då sjøfarten endra seg, vart det naturleg for kyrkja å endre seg. I dag vert kyrkjene lagde til turistområde der nordmenn bur om vinteren, til byar der norske selskap har store avdelingar eller driv industri.

I London har endringa skjedd fort – og nyleg. I 2005 hadde sjømannsprestane her framleis over 300 skipsbesøk årleg.

Men sjømannen er framleis med.

– Eg ser meg sjølv som historikar av legning. Å aktivere historia som identitetsberar er viktig for meg. Alle grupper som besøker kyrkja, til dømes konfirmantgrupper, får historia om kva vi gjorde før, kva vi gjer no, og korleis vi har kome hit.

Koparplata i våpenhuset med dei to tusen falne i fyrste verdskrigen, er viktig. Det same er statuen av kong Haakon som kom då dei for nokre år sidan renoverte plassen utanfor kyrkja. Men helten, det er Ulrik Fredrik Rosing, som var prest under napoleonskrigane og gjorde det til si viktigaste oppgåve å vitje norske og danske fangar om bord i engelske fangeskip.

– De kunne, på same måte som de vitjar utanlandske skip med norsk mannskap, ha byrja å vitje norske skip med utanlandsk mannskap?

– Vi kunne det, men det kjennest ikkje som ein naturleg del av oppdraget vårt. Det finst internasjonale sjømannsorganisasjonar som har dette ansvaret, og sjømannskyrkja skal ikkje operere på ein internasjonal marknad.

Det finst kyrkjer, til dømes i Aberdeen i Skottland, der sjømannsverksemda er meir levande enn i London. Til Aberdeen kjem det framleis norske sjømenn, dei jobbar kanskje i oljen og ikkje i fraktefarten, men det er ikkje så nøye. Sjømannskyrkja spør ikkje om slikt, set ikkje slike krav. Dei berre er der. Om nokon skulle trenge dei, står dei klare. Om sjøfolk skulle finne på å verte norske igjen, er det i alle fall nokon som står klare til å ta imot dei.