Skandinavia

Jon Hustad

jon@gmail.com

Ja, dei skandinaviske landa er like, men dei er òg ulike. Danske Rockwool Fonden, som både er ei stifting og ein forskingsinstitusjon, er illustrerande for skilnaden i skandinavisk kapitalisme, sjølv om det same Rockwool Fonden i den nyss utkomne boka Velfærdsstat og befolkning i Skandinavien seier at det knapt er skilnad mellom dei tre skandinaviske landa. Danmark og Sverige er fulle av gamle pengar, Noreg har knapt noko slikt.

Stiftingsstrukturen som pregar Danmark og Sverige er eit resultat av at familiar ikkje vil gje frå seg kontroll og arveavgift når éin generasjon tek over for ein annan. Rockwool Fonden og særleg Carlsbergfondet er to gigantiske danske stiftingar som har reell kontroll over selskapa dei er oppattkalla etter. Men sidan dei ikkje er eigde av personar, sjølv om dei delvis er kontrollerte av etterkomarar etter dei som stifta selskapa, betalar dei korkje arveavgift, kapitalskatt eller utbyteskatt, nett som det norske Oljefondet. Dimed vert kapitalen akkumulert. Og som Rockwool Fonden peikar på i boka si, har overskotskatten i alle dei tre skandinaviske landa nett som i OECD elles, gått kraftig ned dei siste tiåra. Dimed får slike stiftingar og fond stadig meir utbyte, som dei kan nytta til meir eller mindre gode føremål eller reinvestera i firmaa dei kontrollerer.

Skattesystemet

I Velfærdsstat og befolkning i Skandinavien – Træk af udviklingen siden 1960’erne, som kom denne veka, samanliknar ulike forskarar i regi av Rockwool Fondens Forskningsenhed dei tre skandinaviske landa gjennom dei siste 60 åra. Konklusjonen er at vi med to unntak, svensk innvandring og svensk kriminalitet (på båe felt ligg Sverige skyhøgt over grannelanda), har vorte stadig likare. Ein av illustrasjonane på nett kor like vi er, er at dei tre landa har fått nett den same overskotskatten, på 22 prosent, og det frå heilt ulike formelle nivå.

Samstundes syner grafen over den reelle historiske overskotsskatten ei nesten heilt lik utvikling for Danmark og Sverige, men ikkje Noreg. I etterkrigstida har verksemdene i Danmark og Sverige, og på fastlandet i Noreg, i røynda berre betalt 3 prosent av BNP i skatt, sjølv om dei formelle skatteratane lenge var ulike. Dei tre sosialdemokratiske styringspartia har i røynda alltid vore uviljuge til å skattleggja verksemder i særleg grad, og har i ein internasjonal samanheng i så måte lenge vore skatteparadis for kapitalistar som ikkje tek ut pengar til personleg bruk, men reinvesterer.

Men forfattarane forklarar ikkje i særleg grad det særnorske regimet for energi eller det faktum at Noreg i den demokratiske verda er heilt unik ved å ha ein statsdriven kapitalisme. I Noreg har verksemder i gode år betalt opp til 13 prosent av BNP i skatt, om vi ser på dei siste 30 åra. Og nett det forklarar også kvifor vi ikkje har særleg med gamle pengar og stiftingar i Noreg, Noreg er nemleg ein energinasjon. Og Noreg har, i motsetnad til Danmark og delvis Sverige, ikkje tillate at private har teke kontroll over energiproduksjon. Dei to selskapa i Europa som ligg som nummer éin og to i skatteinnbetaling, er Petoro og Equinor, som i verdssamanheng ligg som nummer 4 og 7 i skatteinnbetaling frå selskap. Også Statkraft, som er Europas største selskap innanfor fornyeleg energi, er ein enorm skatteytar. Så heilt like er vi ikkje. Noreg, i motsetnad til Danmark og Sverige, lever i høg grad av selskapsskatt.

sit att med meir

Den norske statskapitalismen gjev seg interessante utslag i korleis vi vert skattlagde i dei ulike landa. Alle dei tre statane har i internasjonal samanheng eit høgt skattenivå, i praksis tek dei skandinaviske statane halvparten av det som vert skapt av verdiar – i Danmark litt meir, i Noreg litt mindre. Men på marginalskattane, skatt på den siste tente krona, kjem vi nokså ulikt ut. Det handlar mykje om arbeidsgjevaravgift og trygdeavgift. I Danmark legg dei alt på direkte lønsinntekt, i Noreg legg vi ein del på arbeidsgjevaravgift, og i Sverige legg dei svært mykje på arbeidsgjevaravgift. Rockwool Fonden, når dei skal samanlikna skatteratane, løyser samanlikningsproblema ved dei ulike skattesystema gjennom å sjå på kor mykje av det arbeidarane reelt sett tener, verksemdene betaler inn til det offentlege. Dette kallar dei skattekilen. «Skattekilen er forskellen mellem det beløb, som arbejdsgiveren betaler, og det beløb, som lønmodtageren modtager i procent af det beløb, arbejdsgiveren betaler.»

På siste tente krone for dei som tener godt, er skattekilen 53 prosent i Noreg, 56 prosent i Danmark og heile 70 prosent i Sverige. Men også når vi ser på kva dei som tener godt, betaler i gjennomsnitt av det som i røynda er inntektsskatt, er skilnaden påtakeleg. I Noreg og Danmark betaler dei godt lønte 42 prosent av løna i skattar, i Sverige er det 53. Men korleis løyser så Danmark, når dei skal finansiera den store velferdsstaten, det faktum at dei ikkje har eit oljefond, sjølv om dei har litt oljeinntekter? Dei løyser det gjennom indirekte skattar, dei tek det att på forbruk.

I motsetnad til det mange nordmenn trur, sidan Danmark har så billig mat og alkohol, betaler danskane mykje høgre avgifter enn nordmenn og svenskar. I Sverige og Noreg er avgiftsnivået heilt likt, målt etter BNP, og det sjølv om Virke og mange andre påstår at vi i Noreg har mykje høgre avgifter enn svenskane. I Noreg og Sveige er avgiftsnivået 12 prosent av BNP, i Danmark er talet 15. Skilnaden på norsk og svensk prisnivå handlar delvis om norsk landbrukspolitikk, men i hovudsak er forklaringa at vi har høgre levestandard, og dimed høgre løningar. Dessutan er norsk mat, målt mot kjøpekraft og samla inntekt, relativt sett billigare i Noreg.

Falsk levestandard

Nett når forfattarane av Velfærdsstat og befolkning i Skandinavien diskuterer skatt, er dei på det meste interessante. Skatte- og avgiftssystemet gjer at vi alle tre får eit kunstig høgt bruttonasjonalprodukt. BNP er dei samla verdiane av det vi produserer av varer og tenester. Men dei tre skandinaviske landa har eit særskilt høgt avgiftsnivå på forbruk, særleg gjennom ei meirverdiavgift på 25 prosent. I USA, til dømes, er det delstatar som ikkje har meirverdiavgift i det heile. I land med låge avgifter på forbruk vert sjølvsagt prisane på det folk kjøper, lægre. Dimed vert også BNP lægre, av di det som vert produsert tilsynelatande har lægre verdi. Dimed vert skandinaviske BNP høgre enn dei reelt sett er, og skattane dimed tilsynelatande relativt lægre.

Hadde Skandinavia hatt det same skattesystemet som USA, ville vi på internasjonale statistikkar hatt lægre BNP og endå høgre skattenivå. I den verkelege verda er Skandinavia fattigare samanlikna med USA og – for den del – Sveits, som berre har ein VAT på 7,7 prosent, enn det internasjonale statistikkar fortel oss.

Distriktspolitikk

Boka er òg interessant når ho ser på distriktspolitikk, som Noreg har hatt mykje av. Ja, dei skandinaviske landa er rikare enn gjennomsnittet i EU. Men vi her i nord, med eit delvis unntak av Noreg, har ikkje eit større privat konsum enn kva gjennomsnittet av EU har. Det forklarar forfattarane med at i EU er staten og det offentlege konsumet mindre enn i Skandinavia. I Italia bur tre generasjonar saman, i Skandinavia stort sett berre éin eller to. Privat omsorg gjev høgre privat konsum. Men som vi alle ser når vi vitjar Danmark og Sverige, er ikkje den norske private levestandarden, trass i oljen og gassen, så mykje høgre enn i grannelanda. Dette kan delvis forklarast med distriktspolitikken.

Det meste av infrastrukturen i dei norske distrikta er samfunnsøkonomisk ulønsam; det er så få brukarar av det som vert og har vorte bygt opp. Men vi har likevel halde oss med ein distriktspolitikk, av di vi ynskjer spreidd busetnad, og det altså i klar motsetnad til Sverige, noko som kan illustrerast med dette sitatet: «Arbetsmarknadsstyrelsen (AMS) fungerede fra 1948 som en effektiv arbejdsanvisning, der fra slutningen af 1950’erne insisterede på geografisk og uddannelsesmæssig mobilitet. Ledige arbejdere fra områder i økonomisk tilbagegang blev anvist til de mere dynamiske regioner, og der var en stor økonomisk støtte til at flytte til regioner med en bedre beskæftigelsessituation ledsaget af uddannelse til at bestride nye jobs. AMS fik i folkemunde øgenavnet Alla Måste Söderut.»

Einar Gerhardsen, derimot, som nokre av oss hugsar frå historia og lærebøkene, slo raskt frå seg tankar om store folkeforflyttingar frå nord i regi av staten.

Flest nordmenn i byar

Har den særmerkte norske distriktspolitikken vore ein suksess? Forfattarane verkar å vera skeptiske. Ja, Noreg skilde seg ei tid frå grannelanda ved at kvinner deltok mindre i arbeidslivet, ved at vi seinare byrja å skilja oss og ved at vi seinare flytta til byar, men det galdt berre dei fyrste 25 år etter krigen. Nordmenn har dei siste 50 åra drege frå landsbygda i hopetal:

«Alle tre lande har mellem 80 og 90 procent af befolkningen bosat i byer. De største byer har undervejs modtaget mange tilflyttere. Hver tredje skandinav boede i 2018 i byer med over 100.000 indbyggere: 36 procent i Norge, 32 i Sverige og 32 i Danmark.» Noreg har altså relativt sett klart fleire som bur i store byar enn grannelanda, og dessutan lyg statistikken litt, sidan Oslo, i motsetnad til Stockholm og København, ikkje har fått høve til å inkorporera grannekommunane, sjølv om innbyggjarane der i stor grad arbeider i Oslo.

Svensk krim

Trur så forfattarane – Grete Brochmann, Bent Jensen, Bodil Wullum Nielsen og Jan Rose Skaksen – at det skandinaviske unntaket kan halda fram? Ja og nei. Dei tre landa har vist store evner til å reformera seg. Når krisene har vore der, har vi makta å stramma inn og omstrukturera næringslivet, alle tre landa er i ein verdssamanheng tre ekstremt vellukka eksportmaskiner. Det handlar, som vi veit, delvis om den nordiske modellen, som har vorte skildra mange gonger i desse spaltene. Fagforeiningane har forlangt like løner i by og bygd, og dimed har dei verksemdene som ikkje kan betala desse løningane, ramla ut, og arbeidarane har vorte overførte til høgproduktive næringar.

I tillegg har vi alle gått gjennom pensjonsreformer, som i ein internasjonal samanheng har gjeve oss særskilt berekraftige pensjonssystem, særleg i Danmark. Der har dei private pensjonsfonda kome opp i 200 prosent av BNP, som svarar til 7000 milliardar omsett til norske kroner. Pensjonsfondet vårt, Oljefondet, er offentleg kontrollert og vert nytta fortløpande til alt mogleg. I Danmark kontrollerer folk sine eigne pensjonspengar. Difor seier då også OECD at Danmark ligg i verdstoppen i økonomisk berekraft.

Men kva er det som har gjeve oss desse robuste velferdsstatane med eit høgt, men akseptert skatte- og avgiftsnivå? At stort sett all partia har vore samde om systemet, og av di alle får. Helse- og utdanningssystemet vårt er ikkje ei minimumsløysing, men noko alle nyttar – eller nytta. Men etter kvart vart Sverige eit unnatak. Sverige har teke imot langt fleire frå den tredje verda, og det politiske systemet har i motsetnad til i Noreg og Danmark ikkje inkorporert innvandringsmotstandarane i styringssystem. Konsensusen har eit stykke på veg forvitra.

Konklusjonen er i alle høve at særleg i Sverige trugar innvandring og kriminalitet den skandinaviske modellen. Det kan ein forstå, når Noreg hadde 6000 melde straffebrot per 100.000 innbyggjar i 2018, og Danmark knapt 9000, medan Sverige hadde godt over 15.000. Men så har Sverige vore eit innvandringsland mykje lenger enn Noreg og Danmark. «Det er dog tankevækkende, at der i forbindelse med udbygningen af velfærdsstaten ikke blev realiseret en faldende kriminalitet, men til gengæld en kraftigt voksende kriminalitet.»