Skog

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Vi lærte det i skulen, og det vert nesten som ein atavisme å hevda at Noreg er og vart rikt på grunn av bergverk, fisk og tømmer. Noko sant er det i det, om vi tek vekk skogen. Særleg om vi samanliknar med kva vi hentar ut og har henta ut av havet gjennom fisk, internasjonal frakt og dei siste åra olje og gass, bleiknar skogen til nesten ingenting. Men litt har no skogen å seia, særleg sidan han får lite subsidiar samanlikna med tradisjonelt landbruk.

For dei som er interesserte i tala: Om lag ein fjerdedel av landarealet i Noreg er produktiv skog i den forstand at det går an å henta ut tømmer. For tida står det knapt ein milliard kubikkmeter tømmer i norske skogar. I 2015 var tilveksten 26 millionar kubikkmeter, og det vart hogge 10,2 millionar kubikkmeter til industrisal. I tillegg kom det 2,5 millionar kubikkmeter til oppvarming av heimar og hytter, altså ved. I 2014 var det sysselsett om lag 16.000 personar i næringa, og i 2015 vart det eksportert tømmer og treprodukt til ein verdi av 10,8 milliardar. Den gjennomsnittlege prisen per kubikkmeter til skogeigarane var på 334 kroner. Lønsemda på si side var diverre ikkje særleg god. For det er ikkje til å koma forbi: Det finst stadar i verda som er betre eigna til nordleg tømmer enn Noreg.

Før og ikkje no

Men det var før og ikkje no. Ja, på Austlandet og i Trøndelag har det vore visse føresetnader for skognæring. At næringa der har slite, handlar mykje om at lønsnivået i Noreg har vorte så høgt på grunn av avkastinga som havet har gjeve den siste generasjonen. Men aktiviteten har i det store og heile vorte nokolunde halden oppe på grunn av stadig høgre produktivitet gjennom ein stadig betre og meir effektiv maskinpark.

Det som derimot er nytt, særleg i år, er at skognæringa har innteke Vestlandet. Om ein køyrer rundt i vestlandsfjordar og i vestlandsbygder, ser ein no tømmeroppstillingsplassar både her og der, og oppe i fjellsidene er det aktivitet nær sagt overalt. I 2018 kjem Vestlandet og Nord-Noreg til å taka ut skog i ein til no heilt ukjend skala. Og mest uventa for alle oss som voks opp på Vestlandet og fekk høyra om den elendige grana som ikkje kunne nyttast til noko som helst: Kvaliteten på skogen som vert teken ut, er særs god. 70–80 prosent vert nytta til noko anna enn masse. Det vert bygd hus av skogen.

Rekordauke

Det handlar sjølvsagt om pris. Så seint som i desember før jol i 2016 var den gjennomsnittlege prisen per kubikk 325 kroner. I oktober i år låg han på 426 kroner, og berre sidan i oktober i fjor har prisen gått opp med 18,4 prosent, syner statistikken frå Landbruksdirektoratet. Den beste skogen, sagtømmer, går no for over 600 kroner kubikkmeteren. Det er mange årsaker til prisoppgangen, og oppgangen er på ingen måte unison. Det kjem heilt an på kva slags skog ein snakkar om.

Til dømes er pellets vorte ein stadig større marknad i verda, sidan EU vil ha oss til å tru at det er lurt å erstatta kol med ved, men det er det ikkje i ein global skala. Industriavverking til fyring gjev ein negativ global CO2-effekt i minst 100 år, truleg mykje lenger. Men fyring med industrived som ikkje kjem frå EU, gjev EU regionalt ein positiv effekt. Det er på lik line med nedgangen i CO2-utslepp frå norsk transportsektor på grunn av stadig meir biodrivstoff: Det ser bra ut for den norske CO2-rekneskapen, men er katastrofalt på grunn av regnskogavhogginga og -nedbrenninga i tropane for å gjera plass til palmeolje. Men norsk skog vert i hovudsak ikkje brend opp.

Bra til skog

For bruk av skog treng ikkje berre å ha negative globale effektar på klimaet, og her er vi framme ved ein av grunnane til at sagtømmerprisane har kome opp på gamalt nivå: Særleg tyskarar har oppdaga at sement, murstein og betong er CO2-intensivt. Stadig fleire tyskarar vil byggja i gamal stil, dei vil ha trehus. Og trehus som vert vedlikehaldne, held på CO2-en til nær evig tid. Di meir tre som vert nytta i byggindustrien, di betre er det.

Men vi vestlendingar har lært at grana som vart planta i stor stil i etterkrigstida, var av elendig kvalitet og kan ikkje nyttast til bygging. Grana har nemleg vakse så fort at ho har fått store årringar og mykje kvist, lærte vi. Ho har dimed vorte for mjuk og stygg. Det er berre delvis sant, syner det seg. Ja, grana som vart planta litt her og der, særleg langs bøgardar, og dimed vart ståande åleine, voks altfor fort og mykje utover. Dimed vart ho mjuk og fekk særs mykje kvist, særleg var det påtakeleg hjå den fyrste grana som vart teken ut, og slik fekk grana eit elendig rykte.

Men gran som vart planta i store felt som vart haldne godt ved like, er ikkje slik. Staten hadde mellom anna tilsett skogbruksleiarar som drog rundt på bygdene vestpå og såg til at felta vart godt handsama. Denne skogen er dimed no ofte betre enn skogen austpå. Ja, grana har vakse raskt, men når ho har stått nokolunde tett, har ho vakse oppover og vorte slank og utan kvist nede. Dette tømmeret er både hardt og glatt. Dei gode felta på Vestlandet er no dimed dei beste i landet. Pionerane hadde rett: Planting av gran var ein god idé på Vestlandet, gjeve at felta var store nok og vart haldne ved like.

Konkurranse

Men det er fleire grunnar til at det vert teke ut mykje skog på Vestlandet no. Allskog, som er skogselskapet til landbrukssamvirket nord om Stad, har fått privat konkurranse av Nortømmer, som vart oppretta for 20 år sidan og reklamerer for seg sjølv under mottoet «For økt konkurranse i markedet» på heimesida si. Frå oppstarten i 1998 til 2017 har dei auka hogsten frå 300.000 til 1,7 millionar kubikk om året. Seljarar frå Nortømmer dreg no rundt på gardane både på Vestlandet og i Nord-Noreg og tilbyr hogst. For bønder med teigar her og der er det framleis ikkje særleg lønsamt å taka ut skogen, men når Nortømmer får fleire bønder til å gå saman og legg skogsvegar, vert det stordriftsfordel, særleg sidan maskinene har vorte større og mykje meir effektive.

Ein del landbrukssjefar rundt omkring i kommunane åtvarar rett nok mot denne aktiviteten, av di det òg vert teke skog som ikkje er heilt hogstmoden. Dessutan vert ikkje alltid profitten så høg. Dimed kan det vera lønsamt å venta til ein har endå fleire kubikk å henta ut. Men mot det kjem særleg to argument: Mange bønder med relativt lite skog og små gardar har ikkje etterkomarar som vil taka over. Det er langt frå sikkert at det finst etterkomarar som bryr seg. Dessutan veit ein ikkje kva prisen vert i framtida. Så er det vinden. To gonger dei siste 30 åra har orkanar herja kraftig på Vestlandet. Skog som blæs ned, har det med ikkje å vera verd mykje. Det er betre å hogga før vinden tek alt, tenkjer mange.

Vanskar med ettervekst

Kva så med etterveksten? Bøndene er pålagde å planta ny skog etter nokre år. Det gjer bøndene, men spørsmålet er om den nye skogen vert like god som den gamle. Å halda ved like plantefelt er tidkrevjande, og når det ikkje er etterkomarar som tek over, er det lite truleg at dette vert gjort i særleg grad. Det er ikkje lenger slik at staten kommanderer ut skuleklasser og tilset ungdom til slikt arbeid. Så lønsam vert ikkje skogen på Vestlandet, sidan topografien trass alt er slik han er.

På Austlandet og i Trøndelag er det derimot langsiktig planlegging som gjeld, det og konsolidering. Eller samling for komande generasjonar. Fram til 1. juli 2017 var reine skogeigedomar underlagde same prisregime som andre landbrukseigedomar. Etter dette har prisane vorte sleppte fri. Tanken var at om prisen vart sett fri, ville det verta lettare å finansiera skogdrift og kjøp. Det viste seg å vera rett. Bankane har stått i kø for å finansiera kjøp mot framtidig mogleg inntekt. Det siste året har prisane på skogeigedom mange stadar vorte meir enn dobla. Ulempa har sjølvsagt vore at unge menneske som er interesserte i å kjøpa og driva skog, no ikkje har råd. «Det skjedde en endring over natten. Markedskreftene slo inn. Tidligere lå prisen på rundt 800–2000 kroner per dekar. Nå er det fort 3000–4000 kroner dekaren. Det er mer eller mindre en dobling av prisen», seier Kim Johansen, fagansvarleg i Ketil Koppang Landbruks- og Næringsmegling AS til Finansavisen.

Men at passive skogeigarar no i staden for å ignorera skogen sidan prisen er låg, kan selja til høg pris, gjer at skogsdrift på Austlandet og i Trøndelag vert profesjonalisert, og at eigedomar som før låg spreidde rundt omkring, gjennom oppkjøp vert meir samla og mykje større. Ein får stordriftsfordelar, og ein kan tilsetja folk for å passa på nye felt.

Ikkje bra for klimaet

På Vestlandet og i Nord-Noreg tek ein altså ut stadig meir skog, spørsmålet er om den vert erstatta av ny og god skog. Skjer ikkje det, vil Austlandet og Trøndelag halda fram med å vera skogregionar med stadig meir effektiv drift, medan uttaket frå kysten var ein eingongseffekt. Baksida av oppkjøpa er at «vanlege» folk forsvinn ut av næringa. Norsk skogdrift vil med det verta stadig meir lik fiskeria: Dei med mest kapital og dei som driv mest effektivt, tek over. Det er sjølvsagt bra for den samla verdiskapinga i samfunnet, slik all storskalaverksemd er reint økonomisk. Ulempa vert det truleg klimaet som må bera.

Sjølv om ein del norsk skog går til trehus i Tyskland, er det slik at intensiv skogdrift er uheldig for klimaet. Store skogsmaskiner riv opp skogbotnen og frigjev dimed store mengder CO2. Dei er gale å seia det, men det beste for klimaet er truleg om norsk skog i det store og heile får stå i fred for anna enn småskaladrift. I dag bind skogen opp halvparten av norske CO2-utslepp. Om den noverande skogen får stå i fred og rotne om nokre generasjonar, og vi samstundes plantar ny og lèt fjellsidene verta dekte i endå større grad, vil det vera endå betre for klimaet. Høgg vi derimot meir og driv stadig meir effektivt på stadig større eigedomar, går denne utviklinga i revers.

Trøysta får vera at nordleg skog ikkje tel med i den internasjonale klimarekneskapen. Då det noverande regimet vart vedteke, fekk miljøorganisasjonane nordleg skog teken ut, sidan nordlege land var så rike, og om skogen kom med, ville dei få eit mindre ansvar for å avgrensa klimautsleppa, var tanken. Men kven veit: Om vanleg norsk husdyrhald vert lagt ned på grunn av for høge klimautslepp dei komande tiåra, vert kan henda dyrka marka på Vestlandet og i Nord-Noreg dekt av industrigran som gjev høg profitt for kapitalsterke eigarar.