Samfunn

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Dei av oss som har blitt hekta på smartklokker, veit ikkje eigentleg korleis vi har det før vi har kasta eit blikk på den vesle skjermen på armen. Dei gamle pulsklokkene kunne ikkje måle særleg meir enn namnet tilseier. Dei nye smartklokkene og smartarmbanda, såkalla wearables, måler derimot langt meir enn hjarteslag. Desse reiskapane kan kontinuerleg registrere blodtrykk, stressnivå, søvnkvalitet og kvart steg du tek, dei kan fortelje deg om oksygenopptak, kondisjon og biologisk alder og kan varsle deg om du får ujamn hjarterytme. Somme av dei meir avanserte klokkene kan levere eit elektrokardiogram på sekundet.

Dette er informasjon av det ekstremt personlege slaget. Om slike data vart samla inn av legar og anna helsepersonell, ville det vere strenge reglar for korleis informasjonen skal lagrast og handterast. Men når det handlar om data frå smartklokker, er ikkje lovverka rundt i verda like klare. Og her ligg det nokre store og merkeleg lite påakta personvernproblem.

Folkesport

Det tok ei stund etter lanseringa av Apple Watch i 2014 før smartklokkesalet tok av, men no har denne marknaden vakse seg stor. I verda blir det selt over 200 millionar smartklokker årleg. Og nordmenn, som elskar digitale dingsar høgare enn dei fleste folkeferd, har sidan 2015 til saman kjøpt over åtte millionar smartklokker og smartarmband, syner tal frå stiftinga Elektronikkbransjen.

Ei rekkje av teknologigigantane er med i smartklokkespelet. Apple, Samsung, Huawei, Lenovo, LG, Asus og Garmin er blant selskapa som kjempar om plassen på handledda våre, i tillegg til ei rekkje mindre aktørar. Google kom seint på banen, men i 2021 brukte selskapet over 20 milliardar kroner på å kjøpe smartklokkeselskapet Fitbit.

Den summen fortel at dette er ein lukrativ industri. Og som tilfellet er med mange andre typar digitale produkt, frå dataspel til søkjemotorar, ligg ein god del av dei potensielle inntektene frå såkalla wearables i den kunnskapen som klokkene og armbanda samlar om brukarane. Og det er ikkje gjeve at den kunnskapen alltid kjem til å vere i hendene på folk som vil oss vel.

Intim informasjon

– Smartklokker og smartarmband kan vere gode reiskapar som gjev oss høve til å skjøne oss sjølve og helsa vår betre. Men vi har ikkje den kontrollen vi burde ha over informasjonen dei samlar inn, ikkje nok til å kunne sikre privatliv og tryggleik, seier Gina Neff.

Ho er sosiolog, direktør for Minderoo-senteret for teknologi og demokrati ved universitetet i Cambridge og medforfattar av boka Self-Tracking frå 2016. Her peika Neff på fleire potensielt skadelege biverknader av smartklokkebruk.

– Eit sentralt poeng i den boka var at personlege helsedata ikkje skal kunne nyttast mot brukarane. Det er snakk om svært intim personleg informasjon, og vi kan difor oppleve det som om data frå klokkene er våre eigne. Men det finst ei rekkje ulike tilgangspunkt i dei systema som handsamar informasjonen vidare, og desse overskodar vi ikkje, seier Neff.

– Om du vel å bruke desse tinga, gjev du frå deg kontrollen over svært mykje informasjon om deg sjølv og kroppen din. Det er nærast umogleg for oss som forbrukarar å overskode kor data frå klokkene våre hamnar, og kva for kontekstar informasjonen kan bli nytta i.

Hol tryggleik

Risikoen som følgjer med smartklokkene, har mange variantar. Ein er openberr: Ingen informasjon i eit datasystem som er tilknytt internettet, er hundre prosent trygg, heller ikkje om han er lagra hos dei største aktørane. Og når stadig meir av bruksgjenstandane våre blir kopla til nettet, gjer det oss òg meir sårbare for datainnbrot. Men i ein robotstøvsugar eller digital radio er det grenser for kor mykje sensitiv informasjon det er å finne. Frå ei smartklokke og mobilappane som tek imot data frå klokka, kan ein derimot hente ut eit ganske detaljert bilete av den fysiske tilstanden til brukaren.

I tillegg har fleire smartklokkeprodusentar vore elendige på datatryggleik. I 2017 vart det avdekt store tryggleikshol i nokre av dei mest populære smartklokkene for barn. Desse klokkene er i praksis små mobiltelefonar med GPS, og ein rapport frå det norske Forbrukarrådet synte at uvedkomande ganske enkelt kunne få tilgang til klokkene, spore kor barnet var eller kontakte barnet. I andre land er det dokumentert at også mange smartklokker for vaksne er sårbare for datainnbrot som gjer det mogleg både å spore brukaren og å stele helseinformasjon.

Slik informasjon om vanlege folk er neppe så interessant for vinningskriminelle eller andre vondsinna aktørar. Men Joe Biden går neppe med smartklokke.

1984

Heller ikkje den som har tenkt å gjere noko ulovleg sjølv, bør bruke slike reiskapar. Som den burleske saka mot Laila Bertheussen i 2020 synte, kan ein treningsapp dokumentere kvart steg brukaren tek – også inne i sin eigen heim. Og i ei etterforsking kan politiet skaffe seg tilgang til særs detaljert privat informasjon frå mobilar og smartklokker. Om ein har full tillit til politi og rettsvesen i landet ein lever i, kan dette kallast eit gode. Men ei mindre tillitsfull sjel kan hevde at dette liknar overblikket til Storebror frå den dystopiske romanen 1984. Georg Apenes, tidlegare direktør i Datatilsynet, har ofte blitt sitert på denne utsegna: «Antagelig vil all kriminalitet forsvinne som dugg for solen når man bare først får fjernet friheten.»

I tillegg kan det som tilsynelatande er harmlaus informasjon i smartklokker og treningsappar, brått endre karakter, påpeikar Gina Neff.

– Etter at abortlovene i USA vart endra i somme delstatar, kan til dømes informasjon frå fertilitetsappar bli brukt i rettssaker mot kvinner som har fått utført ein abort. Vi kan lese og godta vilkåra for appane og tru at vi har full kontroll. Men når den juridiske konteksten blir endra, endrar det òg tydinga til helsedata som er samla om oss.

Personvern

Så lenge vi har eit samfunn med brukbar rettstryggleik, er truleg denne typen risiko noko dei fleste smartklokkebrukarar lever greitt med. Men her er fleire personvernproblem. Kor mange av oss tok bryet med å lese all teksten før vi klikka Accept under vilkåra for å ta i bruk ei ny smartklokke og nye appar? Og om vi faktisk las alt, forstod vi eigentleg kva som stod der?

Respekten for private data varierer mykje mellom produsentane av smartklokker og tilhøyrande appar. Apple lovar til dømes at dei ikkje skal selje data vidare til tredjepartar, medan somme selskap ikkje kjem med slike lovnader. Slike problem finn vi i mykje av nett- og mobilbruken vår. I dei sosiale media er kunnskapen om brukarane som kjent sjølve produktet.

Men igjen: Data frå smartklokker er av ein spesiell karakter. Den som får innsyn i denne informasjonen, kan danne seg eit ganske detaljert bilete av det indre livet i kroppen. Dette er ikkje opplysningar vi ville delt med ein framand person på gata. Heldigvis er neppe dei fleste kjøparar av slike data interesserte i oss som individ. Men for somme aktørar er den personlege helsetilstanden vår svært interessant. Ikkje minst gjeld det dei som skal selje oss livsforsikring og helseforsikring.

Dressur

For forsikringsselskapa ville det vere ei draumeverd om dei hadde fullt innsyn i helseprofilen til alle kundar. Da kunne dei rekne på risikoen for at kvart individ skulle døy det neste året og setje premien deretter. Sjuklege kundar ville det vere ein fordel å styre unna. Og sjølv om smartklokkene og -armbanda ikkje kan fortelje alt om tilstanden til brukarane, fortel dei mykje, både om helse og om livsstil. Klokkene syner ikkje berre kor mykje vi trener, kor stressa vi er, og kor godt vi søv, dei kan gje ein klar peikepinn om alkoholkonsum og røyking.

I USA tilbyd fleire forsikringsselskap gratis treningsarmband til kundane sine, medan somme gjev rabatt på livsforsikring dersom dei går med på å late ei smartklokke samle inn data om dei sjølve. I tillegg kan smartklokker og appar brukast til å påverke livsstilen til folk direkte. Eit svensk selskap har testa ut ei app-basert forsikring som gjev kundane rabatt ut frå kor mykje dei trener.

Ei velvillig tolking er at dette ikkje er heilt ulikt bilforsikring, der gode sjåførar betaler ein lågare premie. Ei mindre velvillig tolking er at kontrollsamfunnet held på å spinne ut av kontroll, og at smartklokkene liknar meir og meir på halsbanda som blir nytta til hundedressur. Helsetilstand er noko langt meir fundamentalt og privat enn køyrestil.

I gråsona

– Data frå smartklokkene kan fortelje så mykje om korleis vi lever, så det er klart dei er interessante for forsikringsselskapa. Dette bør media grave mykje meir i, seier Gina Neff. Ho trur smartklokkene er eit større trugsmål mot personvernet enn dei fleste forstår.

– Det er ganske mykje kritisk merksemd kring personvern og nettryggleik på andre felt, men det blir snakka lite om bruken av denne typen data.

Informasjon frå smartklokker og smartarmband hamnar i ei slags gråsone, meiner Neff.

– Bruken av ordinære helsedata er strengt regulert. Smartklokker er tilsynelatande eit harmlaust produkt vi kjøper oss som konsumentar. Men i praksis kan informasjonen frå klokkene ofte vere ganske lik den legane har om oss. Scenarioa for misbruk er ikkje vanskelege å sjå for seg.