Helse

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

IQ og kognitive evner, det er få tema som skil meir mellom høgre- og venstreorienterte, mellom konservative og liberale. Påstanden om at det meste av potensialet for tenking og resonnering er medfødt, får det til å knyta seg i magen på dei som trur på sosialismen. Og det er på eit vis forståeleg. For om intelligens er sterkt arveleg, må ein gje avkall på utopien om at menneska er like og samstundes foranderlege.

Men det er ikkje til å koma forbi: IQ er eit godt mål på intelligens, og intelligens er noko ein arvar på nesten lik line med høgd og utsjånad. IQ har òg mykje større prediksjonskraft om framtidig karriere enn både klassebakgrunn og kva skule ein går på.

Forsvaret i Noreg har i alle år testa intelligensen til rekruttar på sesjon, noko forskarar verda over er særs glade for. Sesjonstestane til Forsvaret er den lengste og mest omfemnande historiske dataserien verda har på dette feltet.

Og dei norske testane viser det same som andre testar: Det er ikkje slik at om du ikkje har det i hovudet, så har du det i hendene eller føtene. Om du har gode allmennkunnskapar, så har du god ordforståing, bra minne og gode rekneevner, og du tenkjer snøgt. Har du god underliggjande generell intelligens, såkalla G, så er du god i det meste.

Døyr seinare

Men dette visste de nok frå før. Mindre kjend er samanhengen mellom høg IQ og god psykisk og fysisk helse. To av dei som har forska på helse og intelligens, er Bernt Bratsberg og Ole Røgeberg ved Frisch-senteret på Blindern. Funna deira må i grunnen seiast å vera deprimerande. Den siste tida har dei fått mest merksemd av di dei har dokumentert at IQ-en i Noreg er fallande, men i mai i fjor publisererte dei artikkelen «Childhood socioeconomic status does not explain the IQ-mortality gradient», som har vekt forunderleg lite interesse.

Der finn dei at IQ kan nyttast til å spå framtidig dødsrisiko, og dei finn skilnader til og med mellom heilsysken som har vakse opp i same sosioøkonomiske miljø. Korrigerer ein for familiebakgrunn, ulike ressursar, miljø og oppvekst fram til fylte 18, står ein att med IQ som ein presis predikator. Mortalitet måler ein ved sjå kor mange som døyr i ei gjeven aldersgruppe. Dei med lægst IQ hadde fire gonger så høg mortalitet som dei med høgst IQ, syner Bratsberg og Røgeberg. Her høyrer det med å nemna at psykisk utviklingshemma ikkje vert kalla inn til sesjon. Vi snakkar om åndsfriske menneske.

Briller og IQ

Det finst òg endå ferskare funn. 29. mai i år publiserte ei gruppe med forskarar ved Universitetet i Edinburgh ein artikkel i tidsskriftet Nature Communications som har fått mykje merksemd på grunn av eit spesifikt funn: Det er samanheng mellom trong for briller og IQ. Forskarane hadde kopla register for IQ og helse til over 300.000 menneske mellom 16 og 102 år. Analysen «synte ei signifikant overlapping mellom generell kognitiv funksjon og reaksjonstid og ei mengd helsevariablar inkludert syn, blodtrykk og levealder».

Så høg intelligens gjev ikkje berre positive effektar, dei med høgst IQ hadde 30 prosent større risiko for å sjå dårleg enn dei med normal intelligens. Ei rekkje studiar har frå før vist at folk assosierer det å ha briller med høg intelligens og vilje til å snakka sant. Det er difor amerikanske forsvarsadvokatar utstyrer klientane med briller anten dei treng det eller ikkje. Ja, til og med små born utan briller er sikre på at born med briller er mykje meir intelligente enn dei sjølve. No viser det seg at fordomen altså har mykje sant i seg. Her skal det understrekast at det å lesa mykje eller å sjå mykje på skjerm kan føra til at ein «slit ut» augo og får trong til briller. Og kven har det med å lesa mykje? Jau, folk med høg IQ. Så ja, møter du ein ung person med briller, er det stor sjanse for at vedkomande er intelligent.

Men elles var det altså stort sett berre positive ting som fylgde høg intelligens. Mellom anna har ein storrøykjar med høg IQ lægre risiko for å utvikla lungekreft enn ein storrøykjar med låg IQ.

Høna eller egget?

Men den no påviste samanhengen mellom IQ, helse og levealder fører òg til at vi må stilla spørsmål ved det som lenge har vore sett på som etablert kunnskap: at dei to mest sentrale føresetnadene for å leva lenge og ha god helse har vore sosiale. Det å ha kontroll over eige liv og unngå negativt stress fører til alt mogleg godt, syner mellom anna den legendariske Whitehall-studien. Ein departementsråd kan røykja og drikka og vera feit, likevel vil vedkomande i gjennomsnitt leva mykje lenger enn eit treningsnarkomant bod. Og det andre funnet er at du må ha mykje sosial kontakt, både overflatisk og nær. Vil du leva lenge, treng du både ein partnar, born og vener, og du må ha lyst til å prata med dei du møter i butikken. Kort sagt: skaff deg eit godt liv og ei god stilling i arbeidslivet.

Men sanninga er òg at høg IQ gjer det mykje meir sannsynleg at vi oppnår det som altså fører til høg levealder. Er du intelligent, er sjansen for å verta departementsråd mykje høgre enn for dei med vanleg intelligens. Bjarne Lindstrøm var i mange år ein ålmektig departementsråd i Utanriksdepartementet, han var vidgjeten for intelligensen sin, men vanta utdanninga som skulle til for å verta embetsmann. Likevel gjekk Lindstrøm til topps i UD og vart av dei tilsette omtala som mannen som gjekk «fra bud til gud». Så då vert spørsmålet, med Aristoteles, kven er «den fyrste drivkrafta»? Intelligensen eller det sosiale? Det er dokumentert at over gjennomsnittleg intelligente vert sjeldnare skilde, tener betre, har meir kontroll over arbeidssituasjonen sin og har fleire vener enn personar med under gjennomsnittleg intelligens. Så kva kjem fyrst? IQ-en eller det sosiale?

Vi veit ikkje

Bernt Bratsberg og Ole Røgeberg såg på barndomen og IQ-måla ved fylte 18, og så målte dei mortaliteten. Men granskinga tek ikkje omsyn til livsvala etter 18. Det gjer derimot Whitehall II, ein studie som framleis går føre seg. Forskarane der har sett på IQ og helse. Dei finn at høg IQ hjelper på helsa og fører til lægre mortalitet, men at det sosioøkonomiske er viktigare enn kognitive evner. Ja, dei går så langt som å skriva at «resultata våre tyder på at sjølv om kognitive evner og helse heng saman, så forklarer ikkje kognitive evner sosiale skilnader i helse». Whitehall-forskarane meiner altså at personar med same IQ får ulik helse og mortalitet avhengig av kvar dei er på den sosiale rangstigen, men ser ikkje funna sine som ein fasit.

Det store spørsmålet vert altså om Lindstrøm i UD ville hatt like god helse og levd like lenge om han trass i den høge IQ-en hadde halde fram med å vera bod. Inntil vidare lyt vi konkludera med at både høg IQ, ein god jobb og ein trufast og snill ektefelle hjelper.

Og ja, det er urettvist at dei som har gode teoretiske evner, òg er skrudde saman slik at dei har betre helse. Men for dei som kjenner til Matteus-effekten, er det likevel ikkje til å verta forundra over.