I ein serie med artiklar for Dag og Tid, kalla «Noreg i verda», har eg freista å gje nokre talande døme på kva som skjedde i dei avgjerande tiåra då Noreg som stat debuterte på den globale arenaen som rådgjevar og støttespelar for fattige land i utvikling, og då folk frå ei rad fattige landa utanfor Europa for fyrste gong kom til Noreg. Dette er ei radikal brytningstid som er viktig å forstå i den lange soga til landet.

Eg har vore opptatt av å få fram at perioden skapte og blei til dels skapt av nye politiske krefter. For å få fram ulike sider av dette politikkfeltet har eg funne det fruktbart å kalla det både det humanitærpolitiske komplekset, det «sørpolitiske systemet» og det nasjonale godleiksregimet. Eg har synt korleis dette politiske miljøet stod i spissen for at Noreg kunne vere med på å etablere Eritrea som ein ny, sjølvstendig stat på Afrikas Horn i 1993 og Sør-Sudan som ein sjølvstendig stat i Nilvassdraget i 2011.

Artiklane har òg handla om korleis tilhøvet mellom politikk, forsking og journalistikk på feltet var merkt av heilt særeigne og tette band, og om bakgrunnen for ei særleg sterk felles semje som herska på nokre av kjernespørsmåla som dominerte perioden.

Artiklane viser makta det humanitærpolitiske komplekset og det nasjonale godleiksregimet har hatt over politikk, institusjonar og elitedanning i perioden.

Grenser for makt

Dette fellestrekket kan gje eit inntrykk av at denne nye politiske eliten har hatt så å seie «all» makt i det internasjonale gjennombrotet. Men analysen min av det norske samfunnet kviler sjølvsagt ikkje på ei så banal oppfatning om kva eit samfunn, ein elite og makt er. Alle moderne samfunn har mange elitar, og dei ulike formene for makt vil ofte vere avgrensa til det delsystemet i samfunnet dei sprang ut av og er ein del av.

Den nye eliten har på den eine sida stor og mektig makt, ikkje minst av di han er knytt til moralsk makt og identitetsmakt i ein epoke då alle statar har vore tvinga til å søkje å omdefinere identiteten sin, men samstundes er han avgrensa til enkelte område. Alle som har studert historie, veit òg at det ikkje finst nokon elite som har vore einskapleg og samstemt i kva han tenkjer og gjer. I det humanitærpolitiske komplekset har det sjølvsagt vore interne konfliktar, usemje og ikkje minst: Det finst fleire samfunnsområde der makta deira er marginal.

Verdigheitsdag

Éin aksjon som kan vise at den politiske eliten ikkje hadde uavkorta makt, er initiativet til kronprins Haakon om å etablere ein Dignity Day som del av pensum på skulane i landet. Ideen blei lansert i 2010, og kronprinsen var tydeleg på at dette var eit viktig initiativ for han.

I byrjinga såg initiativet ut til å ha alle føresetnader for å lukkast med å bidra til å forme danninga til den yngre generasjonen nordmenn. Men i 2016 blei heile prosjektet avslutta. Kva skjedde?

Ideen om Dignity Day blei unnfanga i Davos i 2006, på eit arrangement i regi av World Economic Forum, som kvart år samlar rikfolk og celebritetar frå heile verda, og der kronprinsen over fleire år alt hadde vore ein flittig deltakar, særleg i undergruppa Future Young Leaders.

Det var særleg tre personar som stod bak initiativet, kronprins Haakon, professor Pekka Himanen (Finland) og leiar av Operation Hope, John Bryant (USA), som òg hadde vore rådgjevar for tre amerikanske presidentar.

Global Dignity Day skulle ifylgje dei sjølve «fokusere på verdiene respekt, toleranse, likeverd og inkludering (…) som en kilde til positiv endring og utvikling». Det var eit initiativ som skulle stå over politikken, fordi det representerte eit uangripeleg moralsk mål. Det var opptatt av endring, men uten kritisk tenkning, folkeleg mobilisering eller strukturelle reformer. Noko anna var umogeleg, av di det då hadde blitt eit politisk prosjekt.

Dignity Day var opptatt av det prinsipielt ikkje-substansielle; han skulle organiserast rundt individuelle historier om verdigheit som elevane skulle vitna om. Utvikling, global rettferd og integrering blei kokt ned til eitt spørsmål – «verdighet». Kronprinsen skildra det slik: «For det første dreier det seg om den verdigheten hvert enkelt menneske har i kraft av å være menneske, og som ikke kan tas fra oss. I tillegg kan vi gjøre noe for andre mennesker som styrker deres verdighet, og dermed også vår egen verdighetskapital.»

Kronprins Haakon tok initiativet til Global Dignity Norge og var medlem av styret frå det blei formelt etablert i 2011. Initiativet var i tråd med idear kronprins Haakon tidlegare hadde fremja i FN. I oktober 1999, heilt på tampen av det 20. hundreåret, heldt han ein tale i FN. Han handla om Noreg som ein multikulturell stat og kampen mot rasisme. Kronprins Haakon uttrykte ei sterk tru på effekten av opplysning av majoritetsbefolkninga: «Utdanning og det å fremme forståelsen og respekten for fremmede kulturer, religioner, skikker og mennesker vil gradvis rive ned intoleransens barrierer.» Det som kunne sette dette over styr, var «uvitenhet og intoleranse», underforstått i majoritetssamfunnet, sa Noregs tronfølgjar.

Kronprinsen sa i FN at Noreg i åra framover i endå større grad ville bli eit fleirkulturelt samfunn. Difor må vi «lære oss å fremme toleranse og fredelig sameksistens på like vilkår i et multietnisk, multikulturelt samfunn» (VG 26. oktober 1999).

Kronprinsparfondet

Dette var òg i tråd med aktivitetane kronprinsparet hadde vist på feltet. Då paret gifta seg, bad dei om ei folkegåve til det nyoppretta Kronprinsparets Humanitære Fond. (No heiter det berre Kronprinsparets Fond.) Der kong Harald hadde gått på militærakademi og Dronning Sonja hadde studert kunst, hadde kronprins Haakon og Mette-Marit, som dei fyrste i kongehuset, begge tatt utviklingsstudiar (ved London School of Economics).

Mette-Marit hadde hatt éin jobb, og det var som medarbeidar i Norad, ein jobb ho fekk på grunn av «undringskompetansen» hennar, som direktøren i Norad, Tove Strand Gerhardsen, sa det. (Tove Strand Gerhardsen vart seinare styreleiar i Kronprinsparets Humanitære Fond.)

Kronprinsparets internasjonale engasjement kan òg sjåast i samanheng med at kronprinsparet tok borna sine ut av den norske skulen. Tronarvingen Ingrid Alexandra byrja i staden på Oslo International School, den internasjonale skulen i Oslo. Denne internasjonale orienteringa var òg ein kjerne i Global Dignity Norge; den globale verdigheitsdagen var organisert på basis av ein klar kosmopolitisk tankegang, borna skulle «gjerast klare», så å seie, for leiarskap i den nye verda der universelle verdiar og retorikk om den like verdigheita til alle menneske ville dominere.

Kongehusets initiativ om Dignity Day valde frå starten av å få støtte frå friviljuge organisasjonar i Noreg. Det var sjølve paraplyorganisasjonen Frivillighet Norge som søkte om og fekk statsstøtte for å organisere oppstarten av Dignity Day i Oslo. Initiativet samarbeidde tett med statsstøtta organisasjonar som Norges Røde Kors – avtalen om samarbeid blei inngått då Børge Brende var generalsekretær i Røde Kors, rett før fyrste gongen han reiste til Davos og blei direktør for World Economic Forum – og med Kjell Magne Bondeviks «Oslosenter for fred og menneskerettigheter», i tillegg til Aktive fredsreiser, Barnas fredsverden, Norges idrettsforbund (representert ved dåverande generalsekretær Inge Andersen), Amnesty International, Antirasistisk Senter, Minotenk, Mangfoldhuset, Rotary, Lions Club og Norges Idrettshøgskole.

Dignity Day hadde òg tett samarbeid med næringslivet: Gjensidighetsstiftelsen, Avinor, Norlandia Care Group, Aberia Healthcare, forretningsadvokatfirmaet DLA Piper og kommunikasjonsnettverket Dentsu Aegis Network. Selskapa fekk logoen sin på verdigheitsprosjektet til kronprinsen mot at dei støtta det.

Kritiske røyster

Det som hende, var eit døme på ein fusjon mellom kongehus og kremmarhus – med det frivillige Noreg som cover. Eller med andre ord: Det dreidde seg om delar av det humanitærpolitiske komplekset in action. Framfor å lære om verdas kompleksitet, og kva som eventuelt måtte til for at det skulle bli ei meir rettferdig verd, skulle Dignity-dagen brukast til å danne eller lære opp elevane i verdigheit og krenking.

I fleire år såg initiativet til kronprinsen ut til å ha sterk vind i segla. Dei rapporterte så seint som i 2016 at sidan 2010 hadde over 120.000 elever og 6000 rettleiarar deltatt på Global Dignity Day.

Men brått var det stogg. Det hadde blitt retta kritikk mot heile prosjektet. Fleire lærarar var kritiske. Lærarar ved Oslo Katedralskole skreiv ein kronikk i Dagsavisen der dei hevda at opplegget råka anna undervising, FN-dagen og Operasjon Dagsverk. Dei mente òg at det pedagogiske innhaldet ikkje heldt mål.

Dagsavisen skreiv at det var noko fundamentalt gale i at kronprinsen valde å bruke norske skuleelevar som «statister i sitt forsøk på å gi monarkiet et mer verdig ansikt». Og dei heldt fram: «Det er kronprinsens forsøk på iscenesette seg selv og den utdaterte institusjonen han tilhører som noe moderne, folkelig og moralsk opphøyd.»

Talspersonar for elevorganisasjonane kritiserte Dignity Day-konseptet av di det tok merksemda bort frå andre tilsvarande initiativ, og Operasjon Dagsverk kalla den nye dagen direkte øydeleggjande, òg av di han blei lagd så kloss opp til OD-dagen og FN-dagen.

Pengemangel

Styret i Dignity Day sa at årsaka til at initiativet vart avvikla, var mangel på pengar, og ikkje kritikken som var komen mot det. Kronprinsen sa då at prosjektet blei lagt ned: «Eg er takknemleg for alle dei gode møta og dei inspirerande samtalane eg har hatt med norsk ungdom gjennom Global Dignity. Eg vil også takke kvar og ein av dei fantastiske frivillige frå 90 svært ulike organisasjonar som har engasjert elevar i samtalar om verdigheit. Sjølv er eg trygg på at all den positive energien som dei frivillige har vist, no vil kome andre gode formål til gode.»

Styremedlemene i stiftelsen Global Dignity Norge, Sven Mollekleiv, då president i Røde Kors, Inge Andersen, framleis generalsekretær i Norges Idrettsforbund, og Grete Herlofson, leiar i Norske Kvinners sanitetsforening, sende ut denne felles fråsegna: «Vi set stor pris at vi og våre frivillige gjennom Global Dignity har møtt så mykje flott ungdom og har fått delta på denne dugnaden i frivillig fellesskap. (…) Vårt ynske og håp er at erfaringar frå dette viktige initiativet vil bli brakt vidare både i skuleverket og i dei frivillige organisasjonane».

Avvikla

I 2018 er det ikkje noko som tyder på at det skjer. Verdigheitsdagen til kronprinsen er mest sannsynleg eit avslutta nasjonalt kapittel. Men det paradoksale er at ideane det fremja, har vunne stadig meir innverknad. Retorikken om verdigheit og krenking av verdigheit har vore ein sentral del av det ideologisk-normative prosjektet til det humanitærpolitiske komplekset.

Av ulike grunnar er Ulsrud vidaregåande skule blitt ein arena der ein kan studere sentral samtidshistorie. I april 2010 vart Ulsrud videregående skole ein fyrste testskule for Dignity Day-prosjektet i Oslo. Den 21. april dette året var H.K.H. Kronprinsen æresgjest på skulen. Skulen blei òg same dag vitja av ordførar Fabian Stang, kunnskapsminister Kristin Halvorsen og pressa.

Alle partia var med, og ei særleg drivkraft var Astrid Søgnen, den mektige direktøren i Utdanningsetaten i Oslo, og samstundes medlem av det nasjonale styret for stiftinga. Søgnen sende nokre månadar seinare, i eit eige brev, klare instruksar til rektorane ved alle Oslo-skulane om at «alle skoler og alle klasser og grupper» frå 1. til 13. skuleår skulle organisere Dignity-dagen.

Kronprins Haakon og selskapet som var med han denne dagen, fekk høyre ungdomane fortelje historier om verdigheit. Elevane på skulen blei inviterte til ein samtale om korleis dei kunne gjere meir for at vala og handlingane deira skulle bli styrte av omsynet til verdigheit for seg sjølv og andre.

Kronprinsen hadde ein klar agenda: «Vi må tenkje meir på kva som bind oss saman som menneske, enn på skilnadane. Vi har meir kraft saman enn om vi seier negative ting om kvarandre. Eg er utruleg imponert over dykk og er sikker på at de kjem til å få til store ting.»

Elevkrenking

Våren 2018 kom Ulsrud videregående skole på nytt i søkelyset. Lektor Simon Malkenes fortalde på Dagsnytt 18 om korleis han opplevde kvardagen på skulen. Skuleleiinga svara med å vurdera reaksjon og reprimande mot Malkenes, av di enkelte ved skulen meiner at han krenkte elevane. Der Malkenes har snakka om ein problematisk røyndom, og om kva han meiner er naudsynt av reformer, blir han møtt med moralisme og krav om – i realiteten – at ytringsfridomen skal innskrenkast av omsyn til dei som meiner seg krenkte av omtalen til Malkenes. Verdigheita deira hadde blitt krenkt.

Den nye paragraf 9 A-5 i opplæringslova er eit døme på denne utviklinga, og konsekvensane av han kan vere, som mellom anna jurist Anine Kierulf har peika på, at den subjektive «krenkelsesfølelsen» blir ei ramme for ytringsfridomen eller samfunnsdebatten.

Målsetjinga til Dignity-dagen om at «verdighet bør være det styrende prinsipp for alle handlinger», viser seg å kunne legitimere reprimandar mot dei som bruker ytringsfridomen til å kritisere. Det var neppe dette kronprinsen tenkte på då han sa at han vona at Dignity Day-initiativet hadde skapt ein «positiv energi» som ville bli ført vidare.

Ulsrud videregående skole er difor blitt ein talande arena der historiske endringar trer fram særs tydeleg. Medan Dignity Day-initiativet som kronprinsen lanserte på Ulsrud, stranda som prosjekt, har nokre av ideane i det blitt førte vidare. Desse ideane er blitt ein del av ei førestillingsverd der markering av god vilje og nytale om verdigheit trugar med å gjere ein rasjonell diskusjon om verda som røyndom umogeleg.

Denne artikkelserien må difor òg sjåast i ein slik historisk kontekst: Han er ein av mange freistnadar i samtida på å vise at undersøkingar og diskusjonar om samfunnet bortanfor synsing og moralisering har ein verdi – òg i seg sjølv.

Terje Tvedt

Terje Tvedt er historikar og geograf ved Universitetet i Bergen.