Migrasjon

Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

Retten til å søkje asyl er nedfelt i FNs menneskerettserklæring frå 1948. I den europeiske menneskerettskonvensjonen frå 1950 står det òg at ingen skal verte utsette for tortur, umenneskeleg eller nedverdigande behandling, og at kollektiv utvising av utlendingar er forbode.

FNs flyktningkonvensjon frå 1951 forbyr medlemsstatar å utvise eller avvise ein flyktning til eit område der livet eller fridomen hans vil vere truga, medan FNs konvensjon mot tortur frå 1984 forbyr tilbakesending eller utlevering av ein person til ein annan stat, dersom det er rimeleg grunn til å tru at han eller ho vil vere i fare for å verte utsette for tortur.

I tillegg kjem EUs pakt om grunnleggjande rettar, som vart vedteken i 2000, og som samanfattar og gjentek den same bodskapen som i alle konvensjonane over.

Trass i alle desse imperativa kjem det no stadig fleire rapportar som fortel om såkalla pushbacks ved EUs yttergrense i sør og søraust. Det vil seie at migrantar som prøvar å ta seg inn i EU, vert nekta innreise og tvinga tilbake, ofte med bruk av vald og utan noka form for formell prosess eller individuell vurdering av om dei har behov for vern.

Fleire involverte

Pushbacks i ulike former er registrerte frå så godt som alle EU-landa langs yttergrensa i sør og søraust: frå Spania til Marokko, frå Italia til Libya, frå Hellas og Bulgaria til Tyrkia, frå Ungarn til Serbia, frå Polen til Kviterussland. Det skriv migrasjonskomiteen i parlamentarikarforsamlinga i det mellomstatlege Europarådet i ein rapport frå 2019.

Hendingane inkluderer kollektive utvisingar av migrantar som har kome seg over grensa frå Marokko til dei spanske enklavane Ceuta og Melilla i Nord-Afrika, så vel som tvungne returar til Libya av migrantar stoppa i Middelhavet på veg mot Italia, og hyppige kollektive utvisingar av migrantar som har teke seg inn i Hellas over land frå Tyrkia.

Hjelpe- og menneskerettsorganisasjonar har òg rapportert om migrantar som har gått i land i Hellas og deretter vorte slepte tilbake til sjøen, maltesiske fartøy som skuvar migrantbåtar tilbake til libysk territorium, migrantar som prøvar å ta seg inn i Bulgaria frå Tyrkia og vert møtte av hundar, peparspray og andre valdelege metodar på grensa, og spanske politistyrkar som tvingar migrantar som har gått i land på den spanske øygruppa Islas Chafarinas, tilbake til Marokko.

I tillegg vert det rapportert om «kjedepushbacks», der migrantar vert tvinga tilbake gjennom fleire land. Mellom anna skal over 30 personar frå Irak, Iran, Tunisia, Syria, Palestina og Afghanistan som hadde teke seg ulovleg inn i Slovenia på eit godstog, ha vorte henta ut av toget av slovensk politi og køyrde til grensa til Kroatia. I Kroatia skal dei ha vorte stua saman i eit tomt rom over natta, utan tilgang til mat og drikke, før kroatisk politi dagen etter køyrde dei vidare til den serbiske grensa. Episoden er rapportert av Border Violence Monitoring Network, som er eit samarbeid mellom 13 ikkje-statlege organisasjonar.

Auke og meir vald

Talet på migrantar og flyktningar som kjem til Europa, held fram med å gå ned. Så langt i år har rundt 42.000 personar kryssa Middelhavet eller landegrensene inn til EU-landa i sør, dei fleste til Spania og Italia. I heile fjor kom det nær 100.000 personar, som var 30.000 færre enn talet for 2019, ifølgje registreringane frå den internasjonale organisasjonen for migrasjon, IOM.

Nedgangen ser likevel ikkje ut til å påverke omfanget av pushbacks.

Frå grensa mellom Hellas og Tyrkia er det rapportert om ein auke både i talet på pushbacks og i målretta vald mot migrantar dei siste åra. I oktober i fjor vart endåtil EUs grensebyrå Frontex skulda for å vere passive tilskodarar til tilfelle av pushbacks her, noko som har resultert i at Frontex for tida er under etterforsking, mellom anna frå European Anti-Fraud Office.

Border Violence Monitoring Network har òg åtvara om at koronapandemien er brukt til å rettferdiggjere nye og urovekkjande grensetiltak fleire stader.

Mellom januar og april i år har ni menneskerettsorganisasjonar saman registrert over 2000 tilfelle av pushbacks ved grensene i Italia, Hellas, Serbia, Bosnia- og Herzegovina, Nord-Makedonia og Ungarn. Over ein tredjedel av tilfella skal ha inkludert hindring av tilgang til asylprosedyre, fysisk misbruk og overgrep, tjuveri og utpressing frå nasjonale grensepolitistyrkar eller politistyresmakter.

Bed EU stoppe

Det er brei semje i EU om behovet for ei sterkare felleseuropeisk yttergrense og ønske om å kontrollere migrantstraumen. Pushbacks langs EUs yttergrenser kan òg sjåast i lys av dei mislukka forsøka på å innføre ei rettvis ansvarsfordeling av migrantane som har kome til Europa. Like fullt utgjer praksisen «klare brot på rettane til asylsøkjarar og flyktningar», ifølgje parlamentarikarforsamlinga i Europarådet.

Parlamentarikarforsamlinga har, til liks med IOM og FNs høgkommissær for flyktningar, UNHCR, bede EU og EU-medlemslanda om få ein slutt på pushbacks, kollektive utvisingar og vald mot migrantar og flyktningar.

Men så langt har det skjedd lite handfast.

I fjor sommar stadfesta rett nok EU-kommissær Ylva Johansson at det må gjerast meir for å sikre at medlemslanda respekterer grunnleggjande rettar på grensene. Og då EU-kommisjonen la fram forslag til ei ny pakt om migrasjon og asyl i september, vart det føreslege ei ny forskrift om screening før innreise til EU.

Screeninga skal ifølgje EU-kommisjonen gjere det mogleg å skilje ut, før innreise, kven av tredjelandsborgarane på EU-grensa som skal få asylprosedyre, og kven som skal ha returprosedyre. Ifølgje menneskerettsorganisasjonar bøter forslaget derimot ikkje på problemet med pushbacks, som ofte går føre seg bortom dei offisielle grenseprosessane og grensestasjonane.

Forskrifta er heller ikkje vedteken enno.

I mellomtida har EU-kommisjonen nyleg uttrykt støtte til Spania, i det spanske menneskerettsgrupper ser på som ulovlege utvisingar av fleire tusen migrantar frå den spanske enklaven Ceuta i Nord-Afrika. Utvisingane vart gjennomførte like etter at fleire tusen personar strøymde innover grensa frå Marokko som følgje av politisk friksjon mellom dei to landa i spørsmålet om Vest-Sahara.

– Få instrument

Forskar Jan-Paul Brekke ved Institutt for samfunnsforsking seier pushbacks langs dei ulike rutene inn til EU må sjåast kvar for seg.

– Det som har fått mest kritikk, er pushbacks til Libya. Marokko og Spania har på si side lang historikk for mellom anna politi- og antismuglarsamarbeid. Det er også eit samarbeid mellom EU og Tyrkia. Det er annleis å sende folk tilbake over grensa der enn til Libya, der ein ikkje kan vente at styresmaktene kan gje dei som vert returnerte, noko vern, seier han.

Cecilie Hellestveit, som er konflikt- og folkerettsforskar ved Folkerettsinstituttet og spesialrådgjevar for Noregs institusjon for menneskerettar, ser pushbacks som uttrykk for at EU-medlemslanda har få andre instrument til rådvelde enn å bruke makt.

– Den overordna ramma er at Europa ikkje vil ha meir ukontrollert migrasjon frå sør. Nye migrasjonsbølgjer no er ikkje akseptabelt verken for europeiske politikarar eller opinionen. Politikarane vil kontrollere migrasjonen utanfor Europa, fordi regelverket internt er så strengt at det er vanskeleg å returnere ein person når han fyrst har kome inn, seier ho.

Kan bryte prinsipp

Ein stat har i utgangspunktet suveren rett til å kontrollere og avgrense innreise og innvandring av utanlandske borgarar til eige territorium, så lenge innreisenekt ikkje strid mot traktatar staten har plikta seg til.

Ein risiko ved pushbacks er at dei kan bryte med Flyktningkonvensjonens prinsipp om non-refoulement, som inneber at ein person ikkje kan sendast tilbake til ein stad der livet eller fridomen hans vil vere truga.

Flyktningkonvensjonen gjeld berre for flyktningar, men Den europeiske menneskerettsdomstolen har lagt til grunn at prinsippet om non-refoulement òg inneber å verne asylsøkjarar som ikkje har fått saka si behandla enno. Det går fram av ein rapport om pushbacks frå det som er tenketanken i EU-parlamentet, European Parliamentary Research Service.

I tillegg har domstolen lagt til grunn at det trengst både individuell vurdering av behovet for vern og om det er trygt å returnere, for å hindre brot på forbodet mot tortur eller umenneskeleg eller nedverdigande behandling, og forbodet mot kollektive utvisingar i den europeiske menneskerettskonvensjonen.

Streng tolking

Hellestveit seier Den europeiske menneskerettsdomstolen har gått langt i å tolke inn rettar for asylsøkjarar i menneskerettskonvensjonen.

– Europa klarte aldri å få flyktningar med under menneskerettskonvensjonen, og fordi det har mangla eit akseptabelt regelverk, fell det til domstolen å tolke menneskerettane til dei flyktningane og asylsøkjarane som kjem hit. På 1990- og 2000-talet var domstolen langt framme i skoa her, og tolka non-refoulement-prinsippet inn i konvensjonens vern mot tortur og umenneskeleg behandling også for dei som vert sende ut av Europa. Det er ei så streng tolking at det i praksis gjev garanti mot å verte returnert til ein del land, seier ho.

Ho seier tolkinga var ein naturleg konsekvens av menneskerettsideologien i Europa, der menneskeverd vert sett som ein universell rett. Det var òg ein konsekvens av korleis verda såg ut på 1990-talet og 2000-talet, utan så mange kriser, krigar og flyktningar.

– Men no ser verda annleis ut, og det er òg utbreidd skepsis i forvaltinga i fleire europeiske land mot tolkingsmåten Den europeiske menneskerettsdomstolen har lagt seg på. I utviklinga no, med ein permanent straum av folk frå mange statar i sør, er den tolkinga truleg for lite fleksibel for dei europeiske statane, seier ho.

Hellestveit trur måten menneskerettskonvensjonen har vorte tolka på dei siste 30 åra, kjem til å måtte justerast. Og når det skjer, kjem det til å få konsekvensar for ideologien om menneskerettar, seier ho.

– Det vert truleg ei meir isolasjonistisk forståing av dei europeiske menneskerettane. Det vert eksklusive rettar for dei som er fødde i Europa. Eg har vore redd for dette og meiner vi har diskutert det problemet for lite. Tek vi ikkje tak, kan avstanden mellom ideala våre og røyndomen verte for stor. Då vert målet å unndra seg eit for vidt ansvar eller å skjule praksis. Flyktningane vert rettslause medan botnen forsvinn frå vårt eige menneskerettssystem – tanken om at rettane gjeld for alle.