Forsvar

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Det er nye tider i nord. Opptil 700 soldatar frå det amerikanske marinekorpset skal trene ved Setermoen i Troms og ved Værnes i Trøndelag dei neste fem åra, og aktiviteten kan bli utvida. Marinesoldatane i Noreg skal rullerast, men det amerikanske nærværet blir kontinuerleg. I tillegg flyg amerikanske Poseidon-fly for tida overvakingstokt frå flybasen på Andøya, og USA skal byggje nye fasilitetar på Rygge for å kunne hyse fire av sine eigne kampfly der ved behov.

At russarane protesterer på dette, er som venta. Men også norske kritikarar meiner desse tiltaka er eit brot med den gamle basepolitikken: I 1949 slo regjeringa fast at det ikkje skulle etablerast basar for stridskrefter frå andre land på norsk jord så lenge Noreg ikkje er i krig eller direkte truga, og slik var det gjennom heile den kalde krigen.

På tvers av Trump

Det er fleire pussige sider ved den nye utviklinga. USA har forklart utstasjoneringa si av marinesoldatane med at dei treng å trene på vinteroperasjonar. Men om amerikanske soldatar treng å fryse og gå på ski, treng dei ikkje reise til Troms. Det er nok av vinterkulde å finne i både Alaska og Canada, og kysten av Alaska er ikkje heilt ulik den norske.

Meir interessant: Det utvida engasjementet er i strid med dei signala som har kome frå Det kvite huset det siste halvtanna året. Trump har gong på gong slått fast at Nato-landa må ta meir ansvar for forsvaret sitt sjølve, og at USA ikkje lenger vil ta storparten av kostnaden for tryggleiken til sine allierte. Trass i det, og trass i det joviale forholdet mellom Trump og Putin, utvidar altså USA det militære engasjementet sitt i Noreg monaleg. Og sjølv om forholdet mellom Russland og Nato har kjølna mykje dei siste åra, er det lite i utviklinga i nord som tilseier at vi treng eit vesentleg sterkare amerikansk militærnærvær på norsk jord enn under den kalde krigen. Den norsk-russiske grensa er framleis ein fredeleg stad, og seinast i vår samarbeidde Kystvakta og farty frå den russiske Nordflåten om ei søk- og redningsøving i Barentshavet, slik dei har gjort det sidan 1995.

Her trengst det nokre forklaringar.

Pentagon styrer

Vi kan sjå på dei amerikanske motiva først: Kvifor utvide nærværet sitt i eit Nato-land når presidenten seier at Europa heretter må passe på seg sjølv? Og kvifor vil USA bruke militære ressursar i ein av dei fredelegaste regionane i verda medan krigane rasar i Midtausten og Kina raslar med sablane i Sør-Kina-havet?

Eit svar på det første spørsmålet er at dette ikkje er politikken til presidenten, det er politikken til Pentagon, meiner Sverre Diesen, tidlegare forsvarssjef, no forskar ved Forsvarets forskingsinstitutt.

– Nokre hundre marinesoldatar som trenar i Noreg, utgjer ikkje noko «militært engasjement» i amerikansk målestokk og er neppe noko presidenten engasjerer seg i. Om marinekorpset vil avtale ei slik ordning med eit alliert land, kan dei gjere det innanfor fullmaktene sine utan at det kan oppfattast som ei militærpolitisk kursendring. Når det er sagt, kan nok interessa for Noreg ha samanheng med at USA igjen ser på Russland som ein utfordrar, etter at landet vart rekna som ei tredjerangs stormakt i mange år.

Det aukande engasjementet i Noreg kjem ikkje på grunn av noko veksande russisk trugsmål i nord. Det er først og fremst ei form for kommunikasjon, meiner Diesen.

– USA vil markere grensene tydeleg, og sender eit signal om at Noreg ikkje er ein del av den russiske interessesfæren. I tillegg har nok US Marines interesse av å trene på operasjonar i norske forhold, men det behovet er ikkje noko som har kome no.

Nye ubåtar

Den russiske opprustinga av Nordflåten dei siste åra har gjort Pentagon meir interessert i Noreg, meiner Ståle Ulriksen, forskar ved Sjøkrigsskolen og Nupi.

– Russarane har kome med to ny klassar stillegåande ubåtar, ein med strategiske atomrakettar og ein utan. Rakettane på ubåtane i Nordflåten er ein svært viktig del av den kjernefysiske andreslagsevna til Russland. Og om ubåtane med konvensjonelle våpen kjem seg ut i Atlanterhavet, blir dei vanskelege å finne og kan vere eit stort trugsmål mot amerikanske transportskip i ein krigssituasjon. Overvaking av dei russiske ubåtane har blitt langt viktigare for USA, seier Ulriksen, som ser dei amerikanske Poseidon-flya på Andøya i samanheng med den russiske ubåtsatsinga.

At amerikanarane engasjerer seg meir i Noreg, er i tillegg eit signal til allierte land andre stader i verda, etter at Trump har sådd tvil om USA som ein påliteleg alliansepartnar, meiner Ulriksen.

– Amerikanske offiserar og forsvarsbyråkratar gjer sitt beste for å roe ned sine allierte. På seminara rundt i verda oppmodar amerikanarane folk til å sjå på kva USA gjer, ikkje på Twitter-meldingane til presidenten.

Ståle Ulriksen trekkjer òg fram eit tredje aspekt ved planane for marinesoldatane i Noreg: Det er alltid kamp om ressursane mellom ulike våpengreiner i det amerikanske militæret, og utstasjoneringa i Noreg gjev US Marines litt ekstra å gjere.

– Etter at Vietnamkrigen var over, trong US Marines å legitimere budsjetta sine. Det var ein av grunnane til at Noreg fekk dei amerikanske førehandslagera av våpen i 1981.

Tidleg varsling

Også Tormod Heier, oberstløytnant og forskar ved Forsvarets høgskole, meiner utbygginga av den russiske ubåtflåten har vekt ny amerikansk interesse for Noreg.

– Dei russiske atomrakettane ved Kola er dei som ligg nærast austkysten til USA, og amerikanarane treng tidleg varsling om det skjer noko der. Noreg har blitt ein viktigare lyttepost og strategisk front av forsvaret i USA. Dei siste 25 åra har amerikanarane hatt svært lite aktivitet her nord, og dei har mista mykje kunnskap.

Dei 700 marinesoldatane på rullerande trening i Noreg har mindre strategisk verdi, og er å rekne som ei form for politisk kommunikasjon, meiner Heier.

– Dette skal vise verda at USA er ein alliert som tek pliktene sine på alvor.

Manglar forsvarsevne

Kva så med dei norske motiva for å invitere amerikanske styrkar på langtidsopphald? Den offisielle forklaringa til regjeringa er at forsvaret av Noreg avheng av våre allierte i Nato, og da må norske og allierte styrkar trene saman. Og den forklaringa står til truande slik det norske forsvaret ser ut i dag. At Noreg ønskjer amerikanarane velkomne, er lett å skjøne, meiner Ståle Ulriksen. Nedbygginga av det norske landforsvaret gjer at Noreg ikkje lenger har tilstrekkeleg forsvarsevne åleine.

– Ingen som har lese stortingsmeldingane om Forsvaret dei siste åra, kan vere overraska over det som skjer no. Vi har eit minimumsforsvar, og forsvarsevna vår er heilt avhengig av allierte styrkar, først og fremst frå USA, seier Ulriksen.

USA er skilnaden

Men kjem det til å gje Noreg større eller mindre tryggleik å ha soldatar frå USA på langvarig opphald i landet? Sverre Diesen meiner det er ein fordel for Noreg.

– Det verste for Noreg er ein konflikt som er for stor for oss og for liten for Nato. Oppstår det ein konflikt med russarane, må vi involvere alliansen fortast mogleg, og da er det ein fordel å ha amerikanske styrkar i landet. Enkelt sagt: Om USA kjem, spelar det inga rolle kva resten av Nato gjer. Og om USA ikkje kjem, spelar det heller inga rolle kva resten av Nato gjer.

Andre forskarar meiner det amerikanske engasjementet i Noreg heller gjer oss meir utsette.

«Dersom Russland skulle komme til å utgjøre en trussel mot Norge er det egentlig ikke Norge det dreier seg om. Norge er utsatt fordi det kan komme til å bli landet mellom USA og Russland», sa Nupi-forskar Julie Wilhelmsen i eit foredrag i fjor.

Tviegga

Også Ståle Ulriksen meiner eit sterkare amerikansk nærvær i Noreg kan vere eit tviegga sverd. «Det er grenser for hvor mye oppmerksomhet man faktisk bør ønske seg fra allierte som kanskje ikke har helt sammenfallende interesser med oss», skreiv han nyleg i BT.

– Opp til eit visst nivå er det nok ein fordel å ha amerikanske styrkar her. Men om USA utvidar aktiviteten sin i Noreg med langtrekkande slagkraft, kan vi få ein rustingsspiral i nord. Det gjer neppe Noreg tryggare, seier Ulriksen.

Også Tormod Heier ser ein risiko ved eit sterkare amerikansk militærnærvær i Noreg.

– Amerikanske styrkar i Noreg bidreg til avskrekking overfor russarane. Men Norden har no blitt ein arena for stormaktsrivalisering, og faren har blitt større for at Noreg skal bli trekt tidleg inn i ein konflikt mellom Russland og Nato, seier Heier.