USA

René Pfister, Der Spiegel

redaksjonen@dagogtid.no

McWhorter har alltid vore vanskeleg å plassera. Fyrsteamanuensisen i ling­vistikk ved Columbia-universitetet i New York er tilhengar av Demokratane, men har samstundes kritisert trussetningane til den progressive leiren. Han har skulda antirasismerørsla i USA for å infantilisera svarte amerikanarar. Nyss har han skrive artikkelserien The Elect (Dei utvalde), der han argumenterer for at delar av venstresida i USA har forlate universalismens og empiriens grunn og mutert til ei religiøs rørsle.

– John McWhorter, for kort tid sidan åtvara den franske presidenten Emmanuel Macron mot ein venstredogmatisme som skvulpar over til Europa frå akademiske krinsar i USA og trugar meiningsfridomen. Er dei amerikanske universiteta i ferd med å bli ein fare for den frie verda?

– Så sterkt vil eg ikkje seia det. Men me opplever korleis fridomen til kunsten og den intellektuelle debattkulturen er i ferd med å bli avløyst av ei kvasireligiøs verdsåskoding, der alt dreier seg om kampen mot maktstrukturar. Ho rokkar ved kjernen i opplysingsprosjektet og er difor farleg. Denne nye religionen har ei djup mistru til fornufta. Ho blir erstatta av kjenslene til menneske som går for å vera offer for eit repressivt system.

Kansellerte røyster

– Fenomenet blir drøfta under ulike slagord: «woke-revolusjon», «cancel culture», «identitetspolitikk». Kan du forklara kva desse omgrepa tyder?

– Woke var det ein fram til for fem år sidan kalla folk som trudde at dei gjennom analyse av makttilhøva hadde oppnådd eit heilt nytt og opplyst blikk på realitetane. Omgrepet har sidan endra seg. No syner det til den delen av venstresida som tykkjer det er naudsynt å bannlysa folk frå den offentlege samtalen. Slik vil dei tvinga gjennom verdsåskodinga si.

McWhorter fortel at i USA tok omgrepet cancel culture fart med fallet til komikaren og skodespelaren Bill Cosby.

– Han blei skulda for å ha valdteke kvinner gjennom mange år. Cosby mista showa sine og blei til slutt idømd fengsel. Han blei altså «kansellert», noko som er heilt i orden. Men dette omgrepet har òg endra seg. No tyder cancel culture at nokon misser jobben av di dei målber meiningar som – ifylgje somme – er «over streken».

– Kva er gale med at folk får sparken av di dei har ytra seg rasistisk eller sexistisk?

– Ingen ting. Men «rasistisk», kva tyder dette ordet eksakt? For tida går det ikkje éi veke utan at nokon blir kansellert av heilt urettvise grunnar. I fjor miste til dømes Leslie Neal-Boylan jobben sin. Ho var dekan for sjukepleiarutdanninga ved Massachusetts Lowell-universitetet. Brotsverket hennar, kva var så det? Etter drapet på George Floyd klaga ho i eit e-brev over at svarte er statistisk overrepresenterte som offer for politivald. E-brevet endar med formuleringa: «Black lives matter, but also, everyone’s life matters.» Det var nok. Spørsmålet er kvifor ei kvinne – som har som oppgåve å redda liv – misser jobben når ho seier at «kvart liv tel».

– Eller lat oss ta tilfellet Donald McNeil jr., vitskapsreporteren til New York Times. McNeil fekk sparken av di han under ei studiereise for nokre år sidan hadde brukt «n-ordet», sjølv om han berre nytta det i eit sitat.

«N-ordet»

– No finst det mange røyster i USA som meiner at «n-ordet» bør vera heilt tabu for kvite, av di det er så sårande.

– Og slik bør det også vera. Men det er annleis når ordet blir nytta for å illustrera konteksten det er brukt i, slik McNeil gjorde, seier McWhorter og held fram:

– Når det blir sagt at ei viss rekkje med stavingar skal bannlysast for alltid, har det noko atavistisk ved seg. (Atavisme: det at ein tidlegare eigenskap som ikkje lèt seg påvisa i dei mellomliggjande ættledda, kjem att i eit seinare ættledd. Red. merk.) Då forlét me fornuftas grunn og entrar religionens rike. Reint logisk er det meiningslaust – det gjev like lite logisk meining som at kristne ber bordbøn før maten, eller at jødane et koscher. Det er snakk om ritual og symbol som skal demonstrera kor fast ein er i trua.

– «Ideologien til dei utvalde», kallar du denne verdsåskodinga. Kva meiner du med det?

– At representantane for ideologien i fullt alvor ser på seg sjølve som berarar av ein høgare visdom. På eit vis liknar dei tilhengarane av fundamentalistiske religionar, til dømes kalvinistane. Eg veit at omgrepet utvalde har ein bismak, noko som òg er meininga. Historia syner jo at rørsler som hevda å ha funne endelege sanningar, gjerne påførte menneskeslekta stor ulukke. Her talar eg ikkje om klassiske venstresidefolk, slike som kjempar for minsteløn, sjuketrygd og andre praktiske ting. Nei, eg snakkar om dei identitetspolitiske troppane som dreg gjennom internett med retoriske balltre. Alle dei er usamde med, blir klubba ned som rasistar.

– Men identitetspolitikken, han kan jo òg vera urettferdig behandla gruppers legitime freistnad på å vinna gehør?

– Omgrepet identitetspolitikk, som har blitt nytta sidan 1960-åra, er mjukt som voks. Det som gjer omgrepet så relevant i dag, er oppfatninga av at menneskets sosiale situasjon framfor alt lèt seg føra attende til hudfarge eller kjønn, der kjønn ikkje lenger er binært, men deler seg i mange undergrupper.

Ein går her ut frå at kvite menn sit i «maktas Pantheon» og undertykkjer alle andre, seier McWhorter.

– For å få bukt med dette maktforholdet kan ein aldri trekkja utsegnene til dei undertrykte i tvil. Det kjem altså ikkje an på kva nokon seier, om det er sant eller usant, men berre på identiteten til den som målber klagemålet. Difor samanliknar eg rørsla med ein religion. Det handlar nemleg ikkje om å nytta forstanden, men å fylgja trussetningane.

Tre fasar

– Under «dei utvalde» sorterer du fyrst og fremst ein ny generasjon antirasismeaktivistar. Kva skil denne nye generasjonen frå Martin Luther King og kampfellane hans?

– Kampen mot rasisme i USA har gjennomgått fleire fasar. I den fyrste fasen dreidde det seg om å oppheva raseskiljet i skular, kollektivtrafikk og restaurantar. Dette var Martin Luther Kings prosjekt. Den andre bylgja tok fart i byrjinga av 1970-åra. No var ikkje målet berre å gje svarte like rettar, men å kjempa mot rasistiske fordommar. Men i den nye og tredje fasen går ein mykje lenger. I ein sjølvransakingsprosess skal dei kvite reinska medvitet sitt for slikt som står i vegen for ei antirasistisk verd.

– Kven står eigentleg for ein slik posisjon?

– Ta til dømes Robin DiAngelos bok White Fragility, som var ein bestseljar i USA og er komen på tysk òg. DiAngelo freistar å overtyda lesaren om at alle kvite er medskuldige i eit djupt rasistisk system. Om nokon skulle nekta for at dei nyt godt av «kvite privilegium», så provar det, ifylgje DiAngelo, at dei er for «skjøre» til å innsjå at dei er rasistar. Dette er ei sirkelslutning som det ikkje finst nokon veg ut av. Ideen om arvesynda, slik han kjem fram i boka, liknar påfallande på den i Bibelen.

– DiAngelo vil at kvite skal innrømma og få bukt med dei umedvitne rasistiske fordommane sine. Kva er gale med det?

– I prinsippet ingen ting. Men inga rørsle har jo fullt ut klart å reinsa psyken til menneska for syndige tankar. Det spørst òg om suksessen til svarte i USA skal gjerast avhengig av at kvite blir så perfekte at sjølv kvar minste feil bør brennemerkjast som rasisme. Aldri i menneskesoga har noka gruppe kravd så perfekte tilhøve for å kunna lukkast. Dei kvite er hamna i ei klemme: Uansett kva dei gjer, er det feil.

– Kva meiner du med det?

– Om kvite som berre datar kvite, blir det sagt: «Det gjer dei av di dei er rasistar». Men kva så om ein kvit mann går ut med ei svart kvinne? Då blir han skulda for berre å vera ute etter eit eventyr. Eit anna døme: Når kvite flyttar bort frå svarte bydelar, blir dette kritisert som white flight. Om kvite flyttar til svarte bydelar, heiter det seg at dei bidreg til gentrifisering.

Med ei rørsle som er så sjølvmotseiande, er det noko som ikkje stemmer, meiner han.

– Rørsla er så oppteken av å blottleggja rasismen til dei kvite at logikken blir borte på vegen.

Performativ handling

– I artiklane dine argumenterer du for at ideologien til «dei utvalde» faktisk skadar afroamerikanarane. Kvifor?

– Av di han i fyrste line gjer kampen mot rasisme til ei performativ handling. Det handlar ikkje om å hjelpa vanlege svarte menneske i kvardagen deira. Her dreier det seg om å syna at ein er antirasist. Dette kan ha negative fylgjer. I mange urbane skulekrinsar står svarte og latinamerikanskætta gutar bak majoriteten av valdsovergrepa. Difor droppar dei oftare ut or skulen enn kvite eller asiatiskætta gutar. «Dei utvalde» hevdar at desse tala openberrar «strukturell rasisme», dette av di all skilnad mellom kvite og svarte botnar i rasisme.

McWhorter meiner det er eit problem her:

– Om ein i namnet åt antirasismen ikkje fjernar gutar som systematisk terroriserer omgjevnadane sine, frå skulen, blir læringsnivået til alle senka, også det til dei svarte elevane, som gjerne utgjer fleirtalet ved skular som dette. Rettnok blir rasismen slik motarbeidd, på eit symbolsk nivå. Men dei som må betala prisen, er svarte elevar som faktisk freistar å koma seg opp og fram gjennom det offentlege skulesystemet.

– Tala etterlèt ingen tvil om at USA framleis er eit rasistisk samfunn. Pandemien har råka afroamerikanarane langt hardare enn dei kvite. Gjennomsnittsformuen til ein kvit husstand er på 188.000 dollar, som er mest åtte gonger høgare enn til svarte. Ein tredjedel av innsette i fengsel er svarte, sjølv om berre 13 prosent av den samla folkesetnaden i USA er afroamerikanarar.

– Det finst sjølvsagt framleis store skilnadar mellom svarte og kvite i USA. Ingen hevdar noko anna. Og eg vil jo at skilnaden forsvinn. Men sosiale prosessar er komplekse, og grunnen til at svarte oftare sit i fengsel enn kvite, er ikkje berre rasisme.

– Og kva er så grunnen?

– Ta til dømes «krigen mot narkotika» i USA, og skjerpinga av straffene som fylgde. Denne blei initiert av kvite som ikkje hadde noko medvit kring raseproblematikk; dei ville kjempa spesifikt mot kriminalitet hjå svarte. Likevel stødde mange framståande svarte politikarar straffeskjerpinga, for slik å få bukt med gjengkriminaliteten i svarte bydelar. Det er rett og slett for enkelt å hevda at rasisme er den einaste grunnen til at afroamerikanarar er overrepresenterte i fengsla – med mindre ein trur at dei svarte politikarane i 1990-åra gjekk inn for å skada sine eigne.

Løyndomsfullt samfunn

– I Europa var det nyss protestar. Ein kvit forfattar skulle omsetja diktet som den svarte forfattaren Amanda Gorman framførte under Jo Bidens innsetjingsseremoni. Skjønar du det?

– Spørsmålet er om ein svart omsetjar hadde kunna gjort det betre. Kan hende det. Men i så fall spør ingen seg kvifor det er slik. Bak ideen om at berre ein svart forfattar kan omsetja ein svart diktar, ligg oppfatninga om at svarte er del av eit løyndomsfullt, spirituelt samfunn, på same måte som den nasjonalistiske historikaren Heinrich von Treitschke på 1800-talet tenkte om tyskdomen. Denne tenkjemåten er no atter blitt stoverein av di han passerer som «antirasistisk».

– Trur du at identitetspolitikk og «cancel culture» bana vegen for Donald Trump til Det kvite huset?

– Delvis, ja. Om ein akademisk elite fortel ein kvit arbeidar som nett har mista jobben, at han nyt «kvite privilegium», tek han det sjølvsagt ille opp.

– Syner ikkje storminga av kongressen at faren med venstresidas «cancel culture» er overdriven? At det eigentlege trugsmålet mot demokratiet openbert kjem frå høgre?

– Sjølvsagt er den vitskapsfiendslege og stundom valdelege rørsla på høgresida eit problem. Men den vitskapsfiendslege rørsla på venstresida, som rettnok ikkje grip til fysisk vald, men forfylgjer alle som ytrar seg uavhengig, gjer meg minst like engsteleg. Dei intellektuelle høyrer til nasjonens sjel. Om dei blir tenarane til ein eigennyttig ideologi, ville det vore ein tragedie. Det dreier seg nemleg om langt meir enn nokre småkranglar på Twitter. Den nye ideologien siv inn i skulane våre. New York Times’ såkalla The 1619 Project er alt blitt offisielt læremiddel. (Ifylgje New York Times vil artikkelserien The 1619 Project «setja konsekvensane av slaveriet og bidraga til svarte amerikanarar i sentrum for USAs nasjonale narrativ», for slik å «omforma synet på USAs historie». Red. merk.) Her blir det hevda at den amerikanske sjølvstendekrigen blei utkjempa for at slaveriet kunne oppretthaldast, noko som sjølvsagt er vrøvl, meiner McWhorter.

– At minnesmerke over generalar som kjempa for Sørstatane og slaveriet no blir fjerna her i USA, er heilt greitt. Men borna våre skal læra alle aspekt ved historia, ikkje berre at ho handlar om kvite som har pint svarte.

Lindra skuldkjensla

– Er det tilfeldig at «dei utvalde sin ideologi» blømer just no, idet marxismen som venstresidas store «verdsforståingsformel» har takka av for godt?

– Ideologiar er som narkotika for intelligente menneske. Ideologiane tenderer til å søkja etter ein modell som gjev svar på alt. Lenge var dette marxismen. No har me denne nye læra, der modellen med det kvite hegemoniet skal kunna svara på mest alt. Den som sluttar seg til læra, kjenner seg som eit godt menneske. Grunnkjensla til det vestlege mennesket er skuld, og denne læra er med på å lindra skuldkjensla. Eg skjønar difor godt at folk sluttar opp om henne.

– Bør Europa førebu seg på den sorten kulturkamp som herjar i USA?

– I alle høve om den radikale venstresida i Europa byrjar å ignorera det menneska opplever kvar dag, og freistar å straffa alle som avvik frå lina deira. Denne rørsla vil då føra til heftige konfliktar med dei etablerte kreftene på høgresida.

– Vil «woke-revolusjonen» ein dag koma til feila på grunn av sin eigen radikalisme?

– Det er vanskeleg å seia. I slike grupper er det alltid ein tendens til gjensidig ekskommunikasjon. Sosiale medium styrkjer denne effekten.

– Ibram X. Kendi, ein leiande antirasistisk aktivist i USA, hevda at Barack Obama gav uttrykk for rasistisk tankegods då han i ein tale klaga over at svarte fedrar var fråverande. Kan den fyrste svarte presidenten ein vakker dag sjølv risikera å bli «kansellert»?

– Barack Obama treng ikkje engsta seg. Men om han hadde hatt ein halvvegs normal etterfylgjar, ville arven hans sikkert blitt granska meir kritisk. Trump gjer at Obama verkar som ein helgen. Dette trur eg heller ikkje vil endra seg.

Einerett: Der Spiegel / Dag og Tid
Omsett av Sjur Haga Bringeland