«Medan Russland openbert er i ferd med å tape krigen i Ukraina, vinn landet krigen mot sine eigne journalistar. Det er ein gammal krig. Han tok til rett etter at Putin vart president for første – og dessverre ikkje siste – gong.

I dei 20 åra under Putin har Russland pressa kvalitetsjournalistikken ut i ytterkanten av marknaden. Først fekk styresmaktene full kontroll over fjernsynet. Deretter erstatta dei eigarane og leiarane av uavhengige aviser med personar som var lojale eller inkompetente – svært ofte begge delar.

Denne prosessen tok slutt etter 24. februar 2022, då Putin sende soldatar inn i Ukraina. Ein militær sensur blei innført i Russland. Det er velkjent at sjølv ordet krig er forbode å bruke i landet. For ikkje å snakke om fred, så klart. Presidentens medarbeidarar har smidd ei lov om såkalla falske militære nyhende. Rettferdig og uavhengig journalistikk er forbode. Å rapportere om krigen i Ukraina eller antikrigsrørsla kan føre til rettsforfølging.

Mange viktige publikasjonar stansa drifta. Dei andre blei blokkerte. Alle organisasjonane som hadde ressursar nok, evakuerte dei tilsette ut av landet. Tusenvis av journalistar måtte flykte frå Russland utan noka form for hjelp – og utan håp for framtida.

I lys av desse omstenda kjenner vi oss heldige og privilegerte. Meduza blei lansert for åtte år sidan, i eksil. Hovudkontoret vårt ligg i Riga. Vi bestemte oss for å flytte utanlands fordi vi var forferda over annekteringa av Krim og krigen i Aust-Ukraina, egga fram av Vladimir Putin. I tillegg støtta ein stor del av det russiske samfunnet annekteringa – fenomenet blir omtalt som «Krim-fleirtalet». Og det var fortvilande.

I 2014 hadde vi inga tru på at den politiske situasjonen i Russland kan endre seg i positiv retning. Vi forstod det ut frå vår eiga erfaring. Nesten alle journalistane og redaktørane i staben vår har blitt utsette for press av styresmaktene. Vi må kunne seie at vi blei tvinga til å forlate landet.

I alle desse åra var vi som ein av desse skrullingane i Hollywood-filmane som står midt på Manhattan med ein plakat der det står «Verdas undergang er nær». Og dette er grunnen til at seinare, i 2022, så overlevde Meduza: Vi visste at undergangen er nær. Og vi var betre budde på han enn mange andre.

Det er for eksempel slik at sjølv om Meduza, saman med ei rekke andre publikasjonar, blei blokkert av dei russiske styresmaktene under invasjonen, er vi enno tilgjengelege i landet. Etter at vi tok til med arbeidet vårt, har vi blitt blokkerte to gonger tidlegare – i Kasakhstan og Usbekistan. Vi tente på å ha hatt eit liv etter døden. Appen vår har minst tre antiblokkeringsverktøy. Han fungerer utmerkt i Russland. Over ein million brukarar har lasta han ned, og dei fleste av dei har gjort det etter at invasjonen tok til.

Framtidsutsiktene for den russiske journalistikken er uklare. Historia har lært oss at det er svært utfordrande å skrive frå eit eksiltilvære – og skrive relevant nok for lesarane i heimlandet. Vi må jobbe hardt for å halde kvaliteten oppe og vere i kontakt med innbyggarane der ute. Sjølv om internett gir oss enorme mengder informasjon frå Russland, må vi utvikle nye former for aktivitet inne i landet, blant anna ved å samarbeide tettare med støttespelarane våre og drive geriljajournalistikk. Og vi kan ikkje stoppe forsøka – ikkje eitt sekund.

Kjære kollegaer. Situasjonen i Russland og Ukraina minner oss på at uavhengig journalistikk er eit dyrebart og skjørt gode. Når styresmaktene og eineherskarane øydelegg eller manipulerer media, lammar det straks alle demokratiske institusjonar. Frie val, ytringsfridom, eit aktivt sivilsamfunn – alt dette fungerer kort og godt ikkje utan uavhengige publikasjonar. Styresmaktene ter seg som dei gjer, fordi det berre er utan frie medium at dei får uavgrensa makt.

Trugsmålet er nærmare enn mange har trudd. Regimet til Putin er til inspirasjon for mange andre, slik Putin sjølv er ein rollemodell for populistar i alle verdsdelar. Slik situasjonen er no, er det stor grunn til å uroe seg over den uavhengige journalistikken i Tyrkia, Serbia, Ungarn og mange andre land.

Vi lever i ei angstfull tid. Vi har reell grunn til å uroe oss over journalistyrkets framtid. Samtidig er tida vi lever i, prega av solidaritet og støtte. Ytringsfridommen er eit internasjonal gode, og journalistikken er eit internasjonalt språk. Eg har ei kjensle av at fleire og fleire rundt om i verda skjøner dette betre enn nokon gong.

I fjor blei eg glad då Nobelkomiteen valde å gi fredsprisen til den filippinsk-amerikanske journalisten Maria Ressa og min russiske kollega Dmitrij Muratov, sjefredaktør i den leiande opposisjonelle avisa Novaja Gazeta. Vi meiner dette var ein pris til alle uavhengige journalistar som har ugunstige arbeidsforhold.

Noko anna som gjer journalisten og mediestyraren i meg glad, er at Pulitzer-komiteen i år valde å gi ein pris til alle ukrainske journalistar. Eg ser på dette som eit flott eksempel på støtte og solidaritet. Eg ser på avgjerda som rettferdig og klok. Eg trur mange av oss, meg sjølv inkludert, har mykje å lære av dei ukrainske kollegaene våre. Landet deira blei angripe, men tusenvis av ukrainske journalistar og redaktørar held fram med banebrytande journalistikk. Berre arbeidet til dei ukrainske fotografane aleine fortener ein Pulitzer-pris.

Den uavhengige journalistikken er ikkje ei gåve, han er ei bragd som må vernast om. Og meir enn det. Vi må kjempe for han. Og det er framifrå at kvart menneske på kloden lett kan delta i kampen. Du kan støtte journalistar frå kva stad som helst, også frå sofaen i stova di. Du kan bidra gjennom folkefinansiering. Eller spreie meldingar om journalistar som treng akutt hjelp.»

Ivan Kolpakov

Ivan Kolpakov er sjefredaktør i Meduza.

Denne takketalen vart halden då Ivan Kolpakov tok imot Fritt Ords Pris 2022 i Den Norske Opera & Ballett i Oslo måndag 23. mai.

Omsett frå engelsk av Marita Liabø