Utanriks

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Det er vondt og underleg å sjå bileta av sivile ukrainarar som melder seg til teneste i krigen mot russarane. Somme av dei frivillige er uhyggeleg unge, utstyrte med leggskinn og ishockeyhjelm som vern. Andre verkar så altfor gamle til å skulle vere soldatar.

Rett før krigsutbrotet i februar fortalde Reuters om 79 år gamle Valentyna Kostantynovska frå Mariupol – ho hadde nett lært seg å bruke ein kalasjnikov og gjorde seg klar til kamp. Via internettet vart ho straks ein ukrainsk folkehelt. Sivilistar har stått i kø for å få gevær som dei knapt veit att og fram på. Mange ukrainarar har gjort klar molotovcocktails i heimane sine, små brannbomber som dei vil kaste på russiske panservogner –?om dei berre kan kome nær nok.

Ekko av 1941

Om denne breie folkemobiliseringa er heroisk, frykteleg eller båe delar, kjem an på auga som ser. Men ukrainarane viser oss ei fundamentalt anna innstilling til krig enn den vi reknar som normal i Vest-Europa, der forsvaret av fedrelandet er noko folk flest har overlate til dei yrkesmilitære, Nato-alliansen, avansert teknologi og amerikanske atomvåpen.

Den ukrainske motstandsviljen gjev meir meining om vi ser han i lys av historia om korleis den andre verdskrigen råka Ukraina og resten av Sovjetunionen. Og ukrainske styresmakter veit sjølve å spele på den historia.

I Kiev heng det no store plakatar med sitat frå ein gammal sovjetisk kampsong, skreiv The Wall Street Journal denne veka: «22. juni klokka fire om morgonen vart Kyiv bomba, og vi blir fortalt at krigen har byrja.» Den russiske bombinga av byen 24. februar 2022 tok til på omtrent same klokkeslett som den tyske bombinga i juni 1941.

Monumentalitet

Dei fleste som har reist rundt i den tidlegare Sovjetunionen, har truleg merka seg overfloda av krigsmonument. Somme av dei er kolossale, som den 85 meter høge skulpturen «Moderlandet kallar» i Volgograd, byen som før heitte Stalingrad, eller den trassige betongkjempa ved festninga i Brest vest i Kviterussland, der dei siste forsvararane heldt ut mot tysk overmakt i ein heil månad sommaren 1941. Andre monument er meir diskré. Men krigsminnesmerka finn du overalt.

Det er ikkje rart at den andre verdskrigen har ein særskild status i landa som utgjorde Sovjetunionen. Sjølv i Noreg, eit land som tyskarane fór fint med under okkupasjonen, kjem det stadig ut nye bestseljarar om ukjende sider ved krigen. Sovjetunionen kan ha mista så mykje som 27 millionar innbyggjarar frå 1941 til 1945. Slike tap blir ein ikkje fort ferdig med. Men det finst mange ulike måtar å forvalte den kollektive smerta på.

Krigskultus

I dei første etterkrigsåra var den offisielle lina i Sovjetunionen å tone ned dei umåtelege menneskelege lidingane, og Stalin og partileiinga tok det meste av æra for sigeren sjølve. Dette var kommunismens triumf. I tillegg var det skilnad på folkeslaga i Sovjetunionen: Soga om krigen var først og fremst ei soge om russisk heltemot, medan bidraga frå andre folkegrupper i unionen vart lagde lite vekt på.

Men etter at Stalin døydde i 1953, byrja kommunistpartiet under Nikita Khrusjtsjov å dyrke fram ein kultus kring forteljinga om heroismen og motstandskrafta til heile det sovjetiske folket under andre verdskrigen. Den dyrkinga heldt fram under Brezjnev, som tok over som partisekretær i 1964.

Fedrelandskrig

Det er talande at ein ikkje snakka om «den andre verdskrigen» i Sovjetunionen. Der var namnet «den store fedrelandskrigen», eit namn som frå før var brukt om den franske invasjonen av Russland i 1812. Soga om fedrelandskrigen utvikla seg til noko nær ein statsreligion, med tallause kultstader i form av påkosta monument og overdådige krigsmuseum utigjennom riket, og denne soga vart ei viktig kjelde til legitimitet for Sovjetunionen.

Slik legitimitet var sårt tiltrengd i 50- og 60-åra. Etter massemorda til Stalin i mellomkrigstida, og etter at Khrusjtsjov hadde teke eit offentleg oppgjer med stalinismen, var det fint lite att av den revolusjonære gløden og optimismen. Verdsrevolusjonen lét vente på seg, og da økonomien stagnerte under Brezjnev, var heller ikkje velstandsveksten noko å skryte av. Dermed vart den seige motstandskampen mot den tyske invasjonen sjølve hovudforteljinga om Sovjetunionen: Dei tapre sovjetborgarane hadde berga sitt eige land, dei hadde berga kommunismen og berga verda med offerviljen sin i kampen mot nazistane.

Ureine soger

Denne soga hadde slett ikkje berre atterklang i Russland. Rett nok utgjorde russarane ein majoritet i Den raude armeen, og kampane om Stalingrad (dagens Volgograd) og Leningrad (St. Petersburg) var fryktelege. Men storparten av det russiske territoriet vart ikkje direkte råka av krigshandlingane, og dei verste øydeleggingane og dei største massemorda til tyskarane skjedde på jorda til det som no er Kviterussland, Ukraina og dei baltiske statane. Ifølgje historikaren Timothy Snyder mista Kviterussland heile 25 prosent av befolkninga si frå 1941 til 1945, Ukraina mista 16 prosent og Russland 13 prosent.

At den verkelege historia slett ikkje var rein og eintydig, vart feia under teppet i Sovjetunionen. I 1932 og 1933 hadde utsveltingspolitikken til Stalin sendt fleire millionar ukrainarar i døden, og dette skapte ikkje nett lojalitet og tillit til sovjetstaten.

Da tyskarane kom, valde ein god del ukrainarar å kjempe mot Den raude armeen, og ukrainske nasjonalistar deltok ivrig i utryddinga av både jødar og polakkar. Vest i Ukraina heldt ein rest av nasjonaliststyrkane fram med å kjempe mot Sovjetunionen heilt til 1949. Men i den mytiske soga om fedrelandskrigen vart slikt grums borte. På same vis vart den tysk-sovjetiske fredspakta frå 1939 utelaten frå historia.

Heltebyar

I forteljinga om den store fedrelandskrigen vart ikkje berre folket i Sovjetunionen heltar. I 1965 byrja kommunistpartiet å dele ut den offisielle tittelen «helteby» til dei sovjetiske byane der kampane hadde vore hardast under fedrelandskrigen. Blant desse heltebyane var sjølvsagt russiske Leningrad, Stalingrad og Moskva, men òg ukrainske byar som Kyiv, Odesa, Sevastopol og Kertsj. Og talande nok: Sist søndag sende president Zelenskyj ut eit dekret der han utropa Tsjernihiv, Hostomel, Kharkiv, Kherson, Mariupol og Volnovakha til nye ukrainske heltebyar – denne gongen for måten byane hadde blitt forsvarte på mot russarane.

For Zelenskyj er parallellen til den tyske invasjonen i 1941 openberr: «For oss, ukrainarane, er dette ein fedrelandskrig no. Vi veit korleis desse krigane byrjar – og korleis dei endar for dei som invaderer», sa presidenten i ein tale sist veke.

Fascistane

Men Zelenskyj er ikkje åleine om å vekkje minnet om kampen mot fascismen i desse dagar. Også president Vladimir Putin gjer så godt han kan for å få krigen i Ukraina til å minne om den store fedrelandskrigen. I den russiske propagandaen blir det gong på gong hevda at den ukrainske regjeringa er fascistisk, og at Russland er truga frå vest. Dei høgreekstreme gruppene som faktisk finst i Ukraina, til dømes i den såkalla Azov-bataljonen, blir framstilte som representative for heile den ukrainske staten. Slik kan den russiske krigføringa i 2022 framstillast som eit framhald av den heroiske, sovjetiske kampen mot fascismen.

I kva grad denne framstillinga blir trudd på i Russland, og om dette påverkar opinionen eller motivasjonen til russiske soldatar i særleg grad, er umogleg å vite. Men det er noko som skurrar alvorleg i historieforteljinga til Putin, for soga om den store fedrelandskrigen er ikkje ei soge om erobring. Det er først og fremst forteljinga om ein innbiten, heroisk forsvarskamp mot ein teknologisk overlegen invasjonshær, ein motstandar med betre stridsvogner og eit overmektig luftvåpen. Fedrelandskrigen var ein kamp for å berge livet og sitt eige heimland.

Folkekrig

I den forteljinga var ikkje forsvaret berre Den raude armeens oppgåve. Heile det sovjetiske folket var med på å drive tyskarane ut. Partisanar i skogane, dristige sabotørar, kvinner og ungdomar, til og med barn, alle kjempa eller bidrog på anna vis. Og sigeren vart vunnen ved å halde ut, ved å vere villig til å ofre meir enn motparten. Truleg er det langt lettare for ukrainarane enn for russarane å hente kraft frå historia om den store fedrelandskrigen no.

«Krigføringa er av same slag som i andre verdskrigen, så det er naturleg at folk har byrja å bruke dei same omgrepa, sa forfattar og Dag og Tid-skribent Andrej Kurkov til Wall Street Journal denne veka, og han heldt fram slik: «Stridsvogner, bombardement, øydelegginga av byar. I dag er russarane fascistane, og vi er dei som forsvarer heimlandet vårt.»