Russland

Jesper Hommefoss Johnsen

jesper@dagogtid.no

I 1991 var Mikhail Sjisjkin så lukkeleg som aldri før. Han stod i folkemengda framfor hovudkvarteret til sentralkomiteen i Moskva og jubla for fridomen. Det var stor jubel då det sovjetiske flagget vart teke ned. Ein tysk fjernsynskanal intervjua Sjisjkin om framtida. Han var 30 år gammal den gongen, og forfattarkarrieren hans hadde enno ikkje byrja.

– Det er så rørande å sjå att fjernsynsklippet frå den gongen, denne unge fyren som fortel kor glad han er. Kor glad han er for at den tre år gamle son hans skal få lov til å vekse opp i eit fritt og demokratisk Russland. Men alt i 1993 byrja ting å gå feil veg, då Jeltsin sende stridsvognene mot det russiske parlamentet. Og i 1995 byrja krigen i Tsjetsjenia. Då vart det klart for meg at det gamle sovjetimperiet var kome attende. No er vi ved enden av denne utviklinga.

I 1995 flytta Sjisjkin til Sveits. Det var lenge før Putin kom til makta, og flyttinga hadde ingenting med regimet å gjere. Kona hans er sveitsisk, og ho ville heim.

– Sidan budde eg med éin fot i Moskva og éin i resten av verda. I det 21. hundreåret er det slik ein forfattar bør leve. Kor ein russisk forfattar bur, har ikkje noko å seie. Det ein skriv, er det som har noko å seie for alle forfattarar. Eg emigrerte aldri. Det er Russland som har forlate det 21. hundreåret og gått attende til mellomalderen.

– Kallar du deg enno russar?

– Sjølvsagt. Putin gjennomfører ein krig i mitt namn, i landet mitt sitt namn, og det godtek eg ikkje.

Mellomalderen

Mikhail Sjisjkin er ein av samtidas største russiske forfattarar. Forfattarskapen hans er ei blanding av sakprosa, essaysamlingar og romanar. Han skriv på både russisk og tysk. Sjisjkin er omsett til meir enn 30 språk og har vunne mange prisar, mellom anna Den russiske Booker-prisen for romanen Erobringen av Izmail. To av bøkene hans er omsette til norsk – den siste var romanen Brevboken i 2012.

I fleire år har Sjisjkin vore ein hard kritikar av Putins regime. I 2013 nekta han å representere Russland på bokmessa Book Expo i USA. I eit ope brev skreiv han den gongen: «Eg har lyst til å representere eit anna Russland, mitt Russland. (…) Eit land med ein stat som vernar om individet og ikkje om retten til korrupsjon». I same brev kalla han statleg russisk fjernsyn ein prostituert for regimet.

I fleire tiår har han åtvara mot utviklinga i heimlandet. I 2014 skreiv Sjisjkin ein kronikk med tittelen «Putins svarte hol». Teksten sluttar med orda som i dag har vorte ålment akseptert sanning: «Etterkrigs-Europa er inne i ei førkrigstid». Dette var like etter anneksjonen av Krim-halvøya.

– Vesten har fram til no synt Putin at han kan gjere som han vil. I dag tysk kanslar, i morgon min lakei. Det kjem berre an på storleiken på pengesummen.

Høvdingen

Det andre Russland finst: Tusenvis av russarar har demonstrert mot krigføringa i Ukraina. Samstundes drar stadig fleire av forfattarkollegaene til Sjisjkin ut av landet.

– Det er eg glad for. Men det er ikkje alle som kan gjere det. Ikkje alle har råd til det. Og mange har familie å ta seg av.

I vekevis har eit gamalt intervju med den russiske kultskodespelaren Sergej Bodrov gått om og om igjen på russisk fjernsyn. «Under krigen kan ein ikkje snakke stygt om sitt eige folk. Ein må støtte folket sitt, sjølv om dei tek feil».

Ifølgje Sjisjkin pregar denne mentaliteten ein stor del av det russiske folket.

– Det finst ikkje eitt russisk folk, men to. Det eine, mindretalet, er europeisk orientert og har trua på at individet sjølv kan skilje mellom godt og vondt. Majoriteten lever enno mentalt i fortida. Dei identifiserer seg med stammen sin, slik dei har gjort i hundrevis av år. Hjå dei avgjer ikkje individet sjølv kven som er god, men høvdingen. Eller tsaren, om du vil, seier Sjisjkin.

– Putin er høvdingen no. Men det kunne like gjerne vore ein annan. Opp gjennom den russiske historia har mange ulike «skodespelarar» spelt den same rolla. Kvar og ein av dei var spesiell på sin måte, men dei kunne ikkje endre på sjølve rolla. I Russland speler det same historiske skodespelet seg ut på den same historiske scena, om og om igjen. Det hjelper ikkje å skifte skodespelar for denne rolla. Det er skodespelet som må endre seg.

Nulltimen

Sjisjkin er overtydd om at Russland treng eit «nullpunkt», slik Tyskland gjorde etter den andre verdskrigen.

– Etter at Sovjetunionen kollapsa, kom det aldri noko oppgjer med kommunismen. Vi treng ein ny Nürnberg-prosess for Russland. Russland må kjenne på det totale nederlaget og godta ei nasjonal skuld utan kompromiss. Berre slik kan Russland kome vidare.

Utan eit ordentleg oppgjer vil historia berre gjenta seg, meiner Sjisjkin.

– Denne krigen vil ta slutt. Om éi veke, éin månad, kven veit. Men eg er sikker på at ukrainarane kjem til å sigre over den russiske hæren. Etter krigen vil heile verda kome til Ukraina for å byggje opp eit blomande, demokratisk land. Medan Russland kjem til å vere i økonomisk og mental ruin. Utan ei total anerkjenning av den nasjonale skulda kan ikkje Russland gjenoppstå. Det er ein stor oppgåve for folket. Vil dei klare å ta på seg den skulda? Eg er pessimistisk på Russlands vegner.

– Kven skal gjennomføre dette oppgjeret? Kven skal etter kvart gjennomføre frie val? Og kven skal leie landet? Gjennom heile det russiske statssystemet finst korrupsjon og folk som har tent Putin-regimet. Skal desse folka fronte oppgjeret? Mange spørsmål står utan svar.

Skuld

Som førebilete nemner Sjisjkin den tyske kanslaren Willy Brandt sitt knefall i 1970. Då Brandt vitja Warszawa, knelte han framfor minnesmerket i den jødiske gettoen. Knefallet vart eit symbol på det tyske folket si kollektive anerkjenning av skuld.

– Ein dag må russiske politikarar falle på kne i Kyiv, Kharkiv, Mariupol, Vilnius, Budapest og Praha, seier Sjisjkin.

Likevel slår han fast at dette er ei forandring som må kome frå innsida.

– I 1945 forsøkte mange tyskarar å seie at dei ikkje visste noko. For russarane vert det for lett å seie at Putin er galen, at vi ikkje visste at han var ein krigsforbrytar. At vi høyrde på nyhenda at det var ein frigjeringskamp mot nazistane. At vi ville hjelpe våre ukrainske vener mot nazistane. At vi òg berre var eit offer for Putin-regimet. Om det skjer, vil det vere starten på ein ny Putin. Endring må kome innanfrå.

Språket

Sjølv har forfattaren eit nært forhold til Tyskland. Han har studert språket og skriv dels på tysk. Dette var langt frå sjølvsagt. Far hans var berre 18 år då han drog til fronten for å hemne den eldre bror sin som vart drepen av tyske soldatar.

– Eg prøvde å forklare han: Far, sjå kor mykje stor tysk litteratur som finst. Det tyske språket er jo så vakkert! Men heile livet hata han Tyskland og tyskarane.

Sjisjkin meiner at Putin gjer eit dobbelt brotsverk: eitt mot det ukrainske folket og eitt mot det russiske språket. Han er redd for uoppretteleg skade på det språket han held så kjært.

– Kva skal eg fortelje ukrainarane som har mista hus, familie, kjende og kjære i krigen? At den russiske litteraturen er fantastisk? At det russiske språket er vakkert? Vil det hjelpe? Over heile verda kjem det russiske språket til å verte assosiert med utbomba byar og drepne ukrainske born.

Boikott

Dei som støttar krigen, gjer seg i Sjisjkins auge sjølve til krigsforbrytarar. Difor følgjer han nøye med på kva kollegaene i heimlandet skriv.

– Å boikotte russiske kunstnarar som støttar krigen, er ikkje nok. Idet dei støttar krigen, vert dei sjølve skuldige.

Han meiner at kunstnarar som støttar krigen aktivt, må verte straffeforfølgde etter krigen.

– I kvart land har ein lover mot krigspropaganda. Etter krigen må dei verte dømde for det. Difor les eg alt det dei russiske kollegaene mine skriv, med stor interesse. Kvar gong eg ser ein klar posisjon mot krigen, vert eg glad. Men kvar gong eg skjønar at nokon teier, fyller det meg med stor sorg. Dei gjer seg òg skuldige.

Likevel meiner han ein må skilje mellom russiske forfattarar som støttar krigen og russisk kultur.

– Å boikotte Pusjkin, Tolstoj, Dostojevskij eller Tsjekhov, ja, det russiske språket, er misforstått. Putins propaganda vil glede seg over noko slikt. Om ein boikottar Pusjkin og det russiske språket, byggjer ein opp under Putins propaganda.

Nazisme

Sjisjkin er skuffa over det norske forlaget Cappelen Damm, som har gjeve ut bøkene til Zakhar Prilepin. Prilepin har tidlegare kjempa i Tsjetsjenia, vore brigadeførar i Donbas og har snakka varmt om den nyimperialistiske vendinga til president Putin. Då forlaget gav ut Prilepins Klosteret for nokre år sidan, forsøkte Sjisjkin å gjere forlaget merksam på dette. Til inga nytte.

– Det var forferdeleg å sjå at dei ville gje han ut her. Eg formidla gjennom omsetjaren min kva slags type han er. Mange russarar stolar på han og følgjer med på det han deler på Telegram-kanalen sin. Det er så mykje hat og krigsglede. Eg vonar nordmenn ikkje vil hjelpe eit forlagshus med å tene pengar på ein nazistisk og antisemittisk forfattar som støttar krigen.

– Kva rolle kan litteraturen spele i ein slik situasjon?

– Litteraturen er taparen kvar gong krigen bryt ut. Kunne stor tysk litteratur forhindre Auschwitz? Kunne stor russisk litteratur forhindre gulagleirane? Kan bøkene mine forhindre krigen mot Ukraina? Nei. Men ein dag er krigen over. Då vil det berre vere smerte og hat igjen. Og den einaste medisinen mot smerte og hat er kultur. På det tidspunktet kjem litteraturen til å verte viktig igjen.

Smerta

– Eg føler skam og skuld. Det gjer vondt. Det einaste eg kan gjere, er å støtte ukrainarane i kampen mot Putin-regimet.

Det er ein prega Mikhail Sjisjkin som sit framfor datamaskina når eg møter han på hotellet han bur på i Oslo. I sorg, men ikkje nedbroten. Mest av alt sliten. Han er ein travel mann for tida. Å vere russisk forfattar midt i Putins krig er ikkje enkelt.

Men han gjer det han kan. Held foredrag, organiserer demonstrasjonar og gjev intervju. Denne veka har han vore i Noreg for å samtale med sin gamle ven Andrej Kurkov, den ukrainske forfattaren som skriv regelmessig i Dag og Tid.

– Eg gjer det eg kan for ukrainske vener. Eg kan be om tilgjeving, men det er umogleg å tilgje. Så kva kan eg gjere? Berre snakke. Berre ord. Men det er betre enn ingenting.