Kommentar

Torbjørn L. Knutsen

torbk@ntnu.no

I over 20 år har Polens politiske landskap vore dominert av to politikarar: Jaroslaw Kaczynski og Donald Tusk. Dei leier kvar sitt store parti: Kaczynski leier det høgrekonservative regjeringspartiet Lov og rettferd (PiS), som har sete med regjeringsmakta to periodar. Med ei oppslutning på om lag 37 prosent på dei siste meiningsmålingane styrer PiS mot ein tredje regjeringsperiode. Tusks Borgarplattform har ei oppslutning på om lag 30 prosent. Verken PiS eller Borgarplattform får fleirtal ved valet. Dei treng støtte frå småpartia. Og dei er det fleire av.

Eit splitta land

Ved fyrste blikk kan den politiske situasjonen i Polen likne litt på den i USA: Båe landa har ei nasjonalforsamling samansett av to kammer, underhuset (Sejmen) og overhuset (Senatet). Båe er dominerte av to store parti som samarbeider dårleg. Høgrepartiet er prega av patriotisme, kristne verdiar og motstand mot fri abort.

Men der stopper likskapen. For der den amerikanske presidenten er regjeringssjef og statsoverhovud i ein og same person, er makta i Polen delt mellom ein regjeringssjef (statsminister Mateusz Morawiecki frå PiS) og eit statsoverhovud (president Andrzej Duda). Dessutan har det vakse fram endå ein mektig aktør i polsk politikk: leiaren av regjeringspartiet. Han har dei siste 20 åra vore PiS’ gåtefulle grunnleggjar: Jaroslaw Kaczynski. Han blir iblant framstilt som ein heimføding og er ein skarp kontrast til Borgarplattforms verdsvande Donald Tusk. Tusk var Polens statsminister frå 2007 til 2014 og president for Det europeiske rådet mellom 2014 og 2019.

Tusk ynskjer å kaste den konservative Kaczynski ut av politikken – sende han heim til ungkarsleilegheita og kattane hans. Han vil endre kursen til den polske statsskuta og styre ho inn i Europas politiske hovudstraum. Men straumdraga frå høgre er blitt sterkare i polsk politikk. Tusk er blitt framstilt som ein agent for EU og Tyskland. Når Kaczynski har kalla Tusk ei personifisering av vondskapen, er det eit teikn på kor giftig den politiske atmosfæren har blitt. Det er òg eit teikn på at den konservative Kaczynski har late seg prege av presset frå høgre.

Presset frå høgre

Så er det ein annan viktig forskjell mellom Polen og USA: Polen er eit fleirpartisystem. Rett nok er PiS og Borgarplattform dei dominerande partia i polsk politikk, men det finst òg fleire mindre parti i landet. Men «parti» er kan hende eit misvisande omgrep i polsk politikk: korkje Borgarplattform, PiS eller dei mindre aktørane er klassiske parti; dei er koalisjonar, alliansar eller forbund. PiS og Borgarplattform er båe samansette av eit halvt dusin større eller mindre grupper.

Borgarplattforms naturlege partnar er ein koalisjon av ymse parti på venstre side av det politiske spektrumet. Koalisjonen femner vidt, frå sosialliberale sosialdemokratar til sosialistar. Dei fleste medlemmene er progressive, sekulære og tilhengarar av EU.

Til høgre i polsk politikk finst fleire koalisjonar – den eine meir konservativ enn den andre. Den viktigaste av dei er Forbundet for fridom og uavhengnad (Forbundet). Denne koalisjonen hadde i fjor haust ei oppslutning på 5 prosent, men dobla oppslutninga i løpet av vinteren. I sommar klatra Forbundet opp mot 15 prosent på meiningsmålingane, men har sidan falle og ligg no på rundt 10 prosent. Forbundet er ein katolsk koalisjon. Det er mot innvandring, EU og abort. Det vil ha eit Polen utan jødar og homofile. Forbundet har pressa leiarane i det høgrekonservative PiS inn i ein meir uforsonleg politisk retorikk.

Det politiske spelet i Polen er komplisert og uoversiktleg. Sjølv om Kaczynski og PiS ligg 7–8 prosent framfor Tusk og Borgarplattforma hans på meiningsmålingane, er koalisjonane fleksible, og valet er ikkje avgjort. Og det er ikkje berre i Polen temperaturen er høg og samfunnet splitta. I heile Europa er frontane skarpe og framtida uviss. Polens naboland fylgjer valkampen med stor spaning.

Internasjonale omsyn

I aust sit Vladimir Putin og Aleksandr Lukasjenko og håpar på høgresiger – på at PiS vinn valet med Forbundet som viktig alliert. Polen har vore ein av dei mest ihuga kritikarane av Russlands invasjon av Ukraina og ein av Ukrainas mest viljuge hjelparar. Men høgresida i polsk politikk har blitt meir misnøgd med støtta til Ukraina. Forbundet kritiserer regjeringa for å la seg utnytte av Ukraina. Det meiner at regjeringa må bruke pengane sine på Polen og polske statsborgarar. Og på landets eige forsvar.

Misnøya kom overraskande til overflata i sluten av september, då statsminister Mateusz Morawiecki kunngjorde at Polen ville slutte å sende våpenforsyningar til Ukraina og heller behalda dei mest moderne våpena sjølv. Han grunngav avgjerda med at EU hadde oppheva ordninga som regulerte korntransporten frå Ukraina, slik at kornprisane fall og polske bønder tapte inntekter på grunn av konkurranse frå billege varer frå aust. Morawiecki og Kaczynski må halde seg til vens med bøndene no før valet. Røystene deira kan vere avgjerande – som Andrej Kurkov gjorde greie for i artikkelen sin i Dag og Tid i førre veke.

I vest sit Polens allierte og ser på utviklinga med aukande otte. For Polen har god økonomi og bruker ein del pengar på å styrkje militærmakta si. Nabolanda fryktar at bak Polens opprusting ligg det ambisjonar om å gjere landet til ei militær stormakt i regionen. EU fryktar dessutan at dersom PiS vinn ein tredje siger på rad, kan den mektige partisjefen Kaczynski halde fram med reformene sine – at han mellom anna kan sørgje for at den utøvande makta får sterkare kontroll over polske domstolar. Dette vil føre Polen på kollisjonskurs med EUs liberaldemokratiske rettsstatsideal og prinsippet om uavhengige domstolar. EU fryktar òg at PiS med slike reformer skal ta på seg rolla som forbilde for populistiske parti i andre EU-land – mellom dei Ungarn, Slovakia og Frankrike – før valet på EU-parlament i juni neste år. Dette kan setje parlamentet i stand til å blokkere viktige planer for omstrukturering og utviding av EU i åra som kjem.

Torbjørn L. Knutsen er professor i statsvitskap ved Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet i Trondheim.