Det er varmare der no, og trass i den fjerne lyden av eksplosjonar, syng fuglane. Snart vil trea bløme. Eg følgjer livet i landsbyen på Facebook, eg les meldingane frå naboane mine på Viber i den lokale chatgruppa. Eg veit kva som går føre seg hos dei.

For nokre dagar sidan fekk kolonialbutikken Bukefalos i Lazarivka ei forsyning av øl og drikke med lågt alkoholinnhald. Den stolte butikkeigaren gjorde alle merksame på det. Vin og sprit er framleis forbode, men alle veit kven som lagar heimebrent i landsbyen – sjølv om det lokale politiet var innom husa til produsentane for ein månad sidan, da forbodet vart innført, og bad dei «stogge produksjonen». Eg trur ikkje produksjonen kan stoggast. Men på den andre sida, dersom ein person lever i frykt, og eit glas eller to med heimelaga vodka kan roe han ned, kan heimebrent trygt bli sett på som eit medisinsk roande middel.

Den andre reisa mi ut av krigsherja Ukraina og inn i fredfulle og lukkelege Europa går mot slutten. No verkar det som eg forlét Ukraina for svært lenge sidan. Den første reisa ut av Ukraina etter at krigen tok til, var vanskeleg, både fysisk og psykisk. Først mange timar i bilkø ved grensa. Det var to hundre bilar framom meg, og dei rørte seg ikkje. Eg rekna med å måtte vente i køen til liks med alle andre. Eg hadde trass alt sju timar på meg før flyet mitt skulle ta av frå den nærmaste slovakiske flyplassen, som ligg berre to timar frå grensa. Men etter å ha stått tre timar i den urørlege køen, byrja eg få mine tvil. Til slutt tok eg fram eit brev frå den ukrainske ambassaden til grensevaktene med ei oppmoding om å hjelpe meg, runda køen, og synte brevet til den første grensevakta eg kom over. Brevet verka. Det fortalde at eg var presidenten i PEN, ein menneskerettsorganisasjon, og at nærværet mitt i Storbritannia var naudsynt for at eg skulle kunne delta i konferansar og radioprogram om situasjonen i Ukraina.

Så eg vart fast-tracked inn i Slovakia utan fleire problem.

Den andre turen over grensa var stressfri, men tok likevel over to timar.

No kjenner eg meg som ein røynd reisande som kan løyse komplekse logistikkproblem. Eg er nøgd med bilen min, som er 15 år gamal. Utan bilen hadde eg ikkje rokke fram til flyplassen i fredelege Europa i tide.

Køyreturen gjennom Slovakia går langs aude vegar. Eg noterer meg kyrkjer som er temmeleg ulike dei ukrainske. Eg vert ein forviten vegfarande, men nysgjerrigheita mi er litt uekte. Eg ser på kyrkjene og føler ikkje at dei bidreg med noko til livet mitt, til røynslene mine. I normale tider likar eg å observere nye landskap, andres historie, annleis arkitektur.

Eg kan òg kome inn i Europa med bil over den ukrainsk-ungarske grensa og dra til den næraste ungarske flyplassen. Det er litt lenger, men ikkje mykje. Og eg vil absolutt reise gjennom Ungarn på ein seinare tur. Der vil det vere eit annleis landskap, eit annleis språk på dei svære reklameplakatane, annleis hus. Eg kjenner Ungarn litt betre enn Slovakia. Slovakia er difor meir interessant for meg. Men denne interessa får meg ikkje til å tenkje djupe tankar om Slovakia, slovakisk historie og tradisjonar.

Eg køyrer i Slovakia med radioen på og hører på eit radioprogram. Eg kan skjøne noko av det dei seier. Eg høyrer slovakisk rock og jazz, og eg likar det. Det er litt ulikt ukrainsk musikk, og annleis enn engelsk musikk òg. Den slovakiske musikken er noko for seg sjølv, rolegare og litt mjukare, til og med rocken, og han passar til det rolege og udramatiske slovakiske landskapet.

Seinare får reisa mi opp farten med fly. Og eg er alt i Wien, så i London, så i Oslo.

I Noreg er det kjølig, og av og til snør det. Hovudstaden har heist ukrainske flagg. Dei heng i nærleiken av Rådhuset, i nærleiken av Kunstnernes Hus, framfor andre vakre bygningar i ulike stilartar, men alle like strenge og alvorsame.

Den første dagen i Oslo møter eg Mikhail Sjisjkin, ein russisk forfattar som har budd i Sveits sidan 1995. Vi skal begge vere med i eit offentleg arrangement om Ukraina. Arrangørane spurde meg varsamt om det var OK for meg med eit slikt «dobbeltopplegg». Eg hadde ikkje noko mot det. Eg har kjent Mikhail i mange år. Eg har vitja heimen hans. Han har lenge vore ein kritikar av Putin og har nekta å ta imot prisar og heidersteikn frå den russiske regjeringa. Han er ein sveitsisk forfattar av russisk opphav, og han skriv på både russisk og tysk. Han har ingenting med krigen å gjere.

Men det er vanskeleg for han å snakke om Russland. Han kjenner seg framleis skuldig, som eg. Eg kan ikkje anna enn kjenne skuld, ettersom morsmålet mitt er russisk og Putin øydelegg Ukraina for å «redde russisktalande og russarar frå ukrainske nasjonalistar». Kvar gong Putin har freista verne russarar og russisktalande mot ukrainske nasjonalistar i Ukraina, har eg ønskt å bli ein ukrainsk nasjonalist. Ukraina er fullt av ukrainske russisktalande nasjonalistar. Men Putin forstår ikkje dette. Han trur at alle som snakkar russisk i verda, skulle elske Russland og Putin, eller berre Putin, ettersom Putin er Russland – dagens Russland.

På podiet slår Sjisjkin fast med visse at Ukraina har ei framtid, men ikkje Russland, at Ukraina kjem til å vinne og byggje seg opp att, medan Russland vil bli liggande i ruinar. Eg har ingen illusjonar om ein enkel og kjapp siger. Eller om å vinne i det heile teke. Men eg har ingen tankar om nederlag. Putin synest ikkje synd på russiske borgarar, han kan sende millionar i døden for å få oppfylt den endelege draumen sin. Han beklagar ikkje at den russiske økonomien vert øydelagd av sanksjonar. Han vil følgje denne krigen til siste slutt.

Og ukrainarane vil halde fram i krigen heilt til slutten. Dei er alt på veg mot slutten. Soldatane som forsvarar den øydelagde byen Mariupol, fekk valet mellom å forlate byen og kome seg gjennom til sine eigne styrkar. Men dei nekta. Dei skyt mot russiske soldatar og tanks frå ruinane. Dei brenner tanks og pansra personellkøyretøy. Dei døyr eller vert skadde.

Dette har hendt tidlegare, i 2014, ved flyplassen Donetsk Sjostakovitsj. Alle dei som forsvara flyplassruinane, vart drepne. Dei ville ikkje trekkje seg attende til tryggare område og halde fram med krigen derfrå. Kvifor? Om dei hadde flytta på seg, kunne dei ha berga livet og halde fram med å slåst?

Det ser ut til at sjølvbergingsmekanismane vert slegne av hos krigarar. I staden kjem ei overtyding om at å ofre seg sjølv for moderlandet er naudsynt. Ukraina treng ikkje den heroiske døden deira, men dei heroiske liva. Særleg no.

Eg flyg frå Oslo til Paris. Der vil det bli ei mengd intervju og eit offentleg foredrag om romanen Seryje ptsjoly (Grå bier) og krigen i Ukraina.

I går snakka eg ikkje om romanen min, men under middagen kom samtalen inn på bier og kor viktig birøkt er i Ukraina. Det var overraskande lett og triveleg å snakke om Ukraina og honning, om dei tusenvis av tonna med ukrainsk honning som blir eksporterte til Europa og andre kontinent. Eg sa at å samle honning frå leveområda til villbier var eit av dei første handverka til forfedrane våre, som vart birøktarar. Dei lærte å lage bikubar av trestammar og flytte villbier dit – og tamde dei. Seinare byrja dei gamle slavarane å så kveite, lage mjøl og bake brød. Som barn elska eg kvitt brød med smør og honning. Og eg kan framleis ikkje sjå for meg ei tid da det allereie fanst honning, men ikkje brød!

Russland held fram med å øydeleggje matbutikkar og drivstofflager. I Mariupol, blant ruinane, gøymer det seg over hundre tusen menneske som ikkje har noko å ete – ikkje brød, og slett ikkje honning!

I ukrainsk tradisjon er det vanleg å sjå på alle som er knytte til bihald som særleg kloke. Og ukrainarane meiner at bier er kloke insekt. Dei klokaste og mest hjelpsame. Romanen min handlar om ein birøktar som bur i Donbas, og som i byrjinga av krigen vernar berre biene sine – alle dei seks kubane, fordi han sjølv er ei bie. Han kan berre arbeide og leve i samsvar med etablerte reglar. Han kan ikkje fatte avgjerder utanfor reglane, og han er redd for å gjere noko slikt. Ei av dei viktigaste avgjerdene i denne romanen er å flytte biene vekk frå krigssona og til eit fredeleg område. Der får dei høve til å samle pollen på markene der brent krut ikkje har sett seg på alt, der det ikkje finst eksplosjonar og våpeneld.

I Ukraina har tida for bøker teke slutt. Da vi vart flyktningar, lét vi alle bøkene vere att i Kyiv – om vi ser vekk frå ein bibel og den siste romanen min, som kona mi treiv med seg i siste liten. Eg tok ikkje med noko. No, etter den første reisa mi i Europa i ei krigstid, har eg nokre bøker att. Eg har med meg fem bøker på engelsk frå London – gåver frå den engelske forleggjaren min.

No undrar eg på om eg klarar å få med meg desse bøkene heim og leggje dei til biblioteket mitt. Heime er bøkene for det meste sorterte etter språk – eigne hyller for engelsk, fransk, tysk, ukrainsk. Med nokre års mellomrom omorganiserer eg dei – organiserer dei på ein annan måte. Eg likar òg å fjerne bøker som eg veit eg ikkje kjem til å lese lenger, frå hyllene. Eg gjev dei til velgjerdsbutikkar eller bibliotek. Eg lyt skaffe rom til nye bøker. For så lenge du er i live, kan du ikkje anna enn leggje merke til at nye bøker vert skrivne, og somme av dei vert viktige eller populære – og av og til både viktige og populære.

I Ukraina blir det ikkje gjeve ut noko no, og eg kan ikkje sjå for meg at det er mykje lesing blant ukrainarar heller. Eg les ikkje, sjølv om eg prøver. Krig og bøker er inkompatible. Men etter krigen kjem bøker til å fortelje historia om krigen. Dei vil festne minnet om han, forme meiningar og vekkje kjensler.

Ukraina er fullt av ukrainske russisktalande nasjonalistar. Men Putin forstår ikkje dette.

Eg veit ikkje om eg kjem til å skrive nokon roman om denne krigen. Men om einkvan sa til meg at romanar om krigen fekk han til å slutte tidlegare, ville eg ha droppa alt og byrja skrive ein slik roman.

Blant dei bøkene eg har eit sterkt minne om, er romanen til den ungarske kommunistforfattaren Mate Zalka, Doberdo, om første verdskrigen. Eg lika han svært godt ein gong i tida. Han forklarte meg mykje om første verdskrigen. Sidan har eg alltid hatt den underlege kjensla av at første verdskrigen var over, men at andre verdskrigen framleis gjekk føre seg. Årsaka er at eg aldri har lese ein einaste roman om andre verdskrigen som har sjokkert meg slik Doberdo gjorde.

Eg veit ikkje når denne krigen vil ende, og eg veit ikkje om han vil bli til ein tredje verdskrig eller om han vil vere ein andre eller tredje russisk-ukrainsk krig. Men eg veit at bier òg har vore krigens offer, til liks med bøker, og bøker om bier, som den siste romanen min. Du får ikkje kjøpt han i Ukraina no, av tre grunnar: Han vart utseld før krigen, forleggjarane kan ikkje få trykt nye opplag, og bokhandlar finst ikkje lenger. I Mariupol og andre byar i sør og aust vart dei øydelagde saman med bøkene, i andre byar stengde dei, rett og slett.

Når dei opnar att, vil det seie at freden er komen til Ukraina. Når ein bokhandel opnar att i Mariupol, vil det seie så mykje meir.

Andrej Kurkov

Omsett av Lasse H. Takle