Nord-Irak

Erling Folkvord

erfolk@online.no

Qule er jesidi. Ho brukar det nedsettande arabiske ordet daesh når ho snakkar om terroristgruppa som gav seg sjølv namnet IS – Den islamske staten. Eg møtte Qule i Sharyia, ein av dei 36 flyktningleirane i Nord-Irak. Leiren ligg rett aust for Eufrat. Her bur 12.150 av jesidiane som overlevde IS-massakren i august 2014. Bilturen heim til Shengal vil ikkje ta meir enn to timar.

Religiøs minoritet

Jesidiane er ein av fleire religiøse minoritetar i den kurdiske befolkninga. Tradisjonelt er dei eit lukka miljø som andre veit lite om. Dei misjonerer ikkje. Ein blir fødd jesidi. Ingen kan omvende seg og bli jesidi. Nokre muslimar har kalla dei djevledyrkarar. Kristne har spreidd dette vidare. Grunnlaget er ei mistolking av påfuglengelen Tawuse Melek. Han som etter jesiditradisjonen står nærmast Gud, blir omgjord til Satan sjølv. Da er ikkje påstandane om djevledyrking langt unna.

I Irak er jesidiane i fleirtal i Shengal-området, ved grensa mot Syria. I hundreår har dei òg budd i Syria, Tyrkia, Iran, Georgia og Armenia.

Mange jesidisamfunn er som det kristne Noreg, djupt religiøse og ateistar lever godt med kvarandre. Men jesidifundamentalistar har synspunkt og praksisar som dei fleste jesidiar avviser. Eit av dei verste eksempla er mannfolk­gjengen som i 2007 banka opp ei 17 år gammal jente fordi ho hadde muslimsk kjærast. Ein av mennene drap henne. Væpna vakter frå den kurdiske regjeringa såg på utan å gripe inn.

Helvete på jord

Flyktningleirar er ofte som helvete på jord. Sharyia er ein av dei ryddige. Endelause rekker med slitne telt, eitt helsesenter, sju skolar og fire djupe brønnar. Ein brann åtte dagar før vi kom hit, kunne ha vorte mykje verre. Hundretals familiar mista pass og ID-kort, personlege ting dei hadde klart å ta vare på, klede, TV-apparat og det dei hadde av møblar. Flammane tok alt. Media melde om 400 nedbrende telt. Truleg var det litt færre.

Vi kjem til leiren utan førehandsavtale. Ikkje rart det blir usemje om vi skal sleppe inn eller ikkje. Kven er dei? Etter brannen har ingen utlendingar vore her. Kva vil dei?

Leirsjef Hakka Tanini skjer igjennom og gir oss 20 minuttar til å møte dei som eventuelt vil snakke med oss. Etter snautt tre kvarter må vi runde av.

Tanini fortel at 120 av dei som bur her, er funksjonshemma. 203 av ungane er foreldrelause. Og nær 2000 er fødde etter august 2014. Dei har ikkje sett livet utanfor Sharyia.

Respekt

Leirsjefen veit kva det er å vere flyktning. Han var fem år da foreldra i 1988 flykta med han og søskena. Slik berga dei livet under Anfal. Det var president Saddam Husseins åtte månader lange krig for å utrydde den kurdiske bygdekulturen. Etter eitt år i Mus i Tyrkia måtte familien reise vidare. Dei kom heim til Nord-Irak igjen, etter åtte flyktningår i Iran. 14 år gamle Hakka hjelpte til med å bygge opp hus og heim. 24 år seinare er han sjef i ein flyktningleir der 2306 familiar har levd i sju år.

– Flyktningar har krav på respekt, seier han.

Folketalet i Nord-Irak er om lag som i Noreg. I juni var 928.674 flyktningar registrerte. Ein knapp tredjedel bur i dei 36 leirane som velgjerdsstiftinga Barzani Charity Foundation (BCF) administrerer, med hjelp frå FN. Dei fleste er irakiske internflyktningar.

Før IS-åtaket i Shengal

IS var på offensiven i 2014. Terroristorganisasjonen hadde erfarne offiserar som vart arbeidslause da USA i 2003 oppløyste den irakiske regjeringshæren. Eit tiår seinare var fleire av dei i IS’ militærråd, eit av dei høgaste IS-organa. IS hadde òg uavgrensa tilgang på dollar, mellom anna frå Qatar.

Terroristhæren feia over store delar av Syria og Irak. Dei erobra by etter by. I juni 2014 tok dei Mosul, den nest største byen i Irak. Regjeringshæren stakk av.

Leiarar i IS hadde da laga ei forteljing om at jesidiane skulle utryddast fordi dei var vantru. For ekte muslimar var det ei religiøs plikt å drepe dei.

I alle fall 250 soldatar frå den regionale kurdiske regjeringa var stasjonerte i Shengal. Det tradisjonelle namnet er peshmerga. President Mesud Barzani var øvstkommanderande. I juli gjekk det hardnakka rykte om at IS planla åtak mot Shengal. Mosul var ikkje langt unna.

Overlevande som eg møtte for tre år sidan på eit sjølvhjelpssenter for kvinner i Shengal, fortalde om dette. Fleire hadde fått klare svar da dei spurde pesh­mergakommandantar om dei kunne vere trygge: «Vi sørger for at alle i Shengal er trygge. Vi blir her.» Dette var i slutten av juli. Folk stolte på peshmerga og vart verande.

President Yusuf Muhammed Sadik i det kurdiske parlamentet fortalde meg to år seinare at peshmergastyrken var så stor at dei kunne ha stoppa IS.

Massakren

Likevel trekte dei seg stille og diskré ut av Shengal. Nokre få vart igjen. Berre timar etterpå gjekk IS-krigarar til åtak på to små landsbyar utanfor byen og drap dei som budde der. Den 3. august rykte IS inn i byen utan å møte væpna motstand. Dei var ikkje mange, men ideologisk motiverte for nedslakting av dei vantru.

Titusentals jesidiar flykta opp på Shengal-fjellet. Det gjenlevande har fortald meg, er ufatteleg: Nedslakting av vaksne og ungar. Massegraver. 40 graders varme. Utan mat og utan vatn. Avkrefta ungar som berre døyr. Finst det ord for å gjengi detaljane?

PKK berga tusentals

Etter at peshmerga var trekt ut, sende PKK, det kurdiske arbeidarpartiet, geriljasoldatar til Shengal. Det same gjorde Folkets forsvarsstyrkar i den sjølvstyrte delen av Nord-Syria. Dei mista mange av sine eigne, men opna ein korridor til Syria.

Professor Salim Hassan ved Universitetet i Silemani var talsperson for ein hjelpekomité. Ifølgje Wikipedia sa han at PKK berga omlag 35.000 av dei IS hadde omringa på fjellet.

Midt under redningsaksjonen hadde president Mesud Barzani eit møte med jesidileiarar. Det vart store medieoppslag. Barzani kunngjorde at peshmergakommandantane som hadde svikta, skulle etterforskast og stillast til ansvar. Sju år etterpå er dette berre ord.

IS er òg i Tyskland

Ei 15 år gammal jesidijente som flykta frå IS etter valdtekt og overgrep, trudde ho skulle vere trygg i Tyskland. Den 21. februar 2018 møtte ho overgriparen Abu Humam på gata i Stuttgart. Han kjende henne igjen: «Du var i lag med meg i Mosul. Og eg veit kor du bur. Eg veit kven du lever i lag med, og kva du gjer.»

Ho melde Abu Humam til politiet. Britiske The Times gjengav det ho fortalde: «Politiet sa dei ikkje kunne gjere noko med dette. (…) Da bestemte eg meg for å reise tilbake til Kurdistan og aldri kome til Tyskland igjen.»

I dag er Shengal delt

Mange jesidiar mista tiltrua til president Barzani og regjeringa i den kurdiske regionen. Samtidig fekk PKK eit godt omdømme. Den sjølvstyreadministrasjonen jesidiar bygde opp etter redningsaksjonen til PKK, styrer no ein stor del av Shengal. Menn og kvinner er organiserte i eigne forsvarsstyrkar – YBS og YJS. I dette området har eg møtt mange heimkomne frå flyktningliv i Syria.

Den kurdiske regjeringa og regjeringa i Bagdad kontrollerer sine delar av Shengal. Dei skiftar mellom samarbeid og innbyrdes konflikt. Den iranskstøtta paraplyorganisasjonen Hashd al-­Shaabi er òg der. Parlamentet i Bagdad har i fem år godkjent dei som ein del av Iraks hær.

Det er ikkje lett for ein utlending å forstå dette. Eg spør meg sjølv om kampen om Shengal er ein av grunnane til at Qule og dei andre i Sharyia-leiren ikkje får reise heim. Sikkert er det at den kurdiske regjeringa og regjeringa i Bagdad samarbeider for å fordrive alt og alle som dei meiner har noko med PKK å gjere. Tyrkia deltar med fly og dronar. Nokre gonger er det målretta likvidering av jesidileiarar. Bagdad lèt Tyrkia gjere dette, 100 kilometer sør for statsgrensa.

Kanskje er krigen mot jesidisjølvstyre viktigare enn å hjelpe flyktningane heim?

Sharyia i Skibotndalen?

Da IS starta nedslaktinga for sju år sidan, var folketalet i Shengal litt høgare enn i Tromsø. Noreg er ikkje som Irak. Eg prøver likevel ei samanlikning: Tenk deg at ei terroristgruppe i 2014 gjekk til åtak på Tromsø rett etter at alt som fanst av militære og politi i daverande Troms fylke, hadde reist sørover. Tromsøværingane som overlevde den første veka, vart flyktningar i sitt eige land.

Om lag 10.000 av dei måtte den første vinteren ta til takke med ein nybygd flyktningleir i Skibotndalen, nokre mil vest for grensa mot Finland. Dei såg fram til å delta i gjenreisinga av byen. Bilturen heim til Tromsø ville ikkje ta stort meir enn to timar. Sju år seinare bur dei framleis i slitne FN-telt Skibotndalen.

Omtrent slik er situasjonen for Qule og 12.149 andre i Sharyia-leiren.

16 kvadratmeter

Migrasjonsminister Evan Faeq Jabro reiste frå Bagdad til Sharyia rett etter brannen. Ei rasande folkemengde møtte henne: «Dra tilbake! Dra tilbake!» Ministeren kunngjorde erstatning til familiane som hadde mista alt, «i løpet av nokre dagar». Tre veker seinare melde nettavisa Rudaw at brannoffera i Sharyia ikkje hadde sett noko til dette.

Gjenreisinga var i gang da eg var der i juni. Dei som mista alt, hadde fått lecablokker for å bygge brannsikre husvære på fire gonger fire meter. Salah, som hadde fått lecablokker, var likevel fortvila. Han sa at rommet på 16 kvadratmeter må brukast som kjøkken, stue og soverom.

– Alle må sove side om side. Vi kan ikkje leve slik, åtte familiemedlemmar i eitt rom. Vi er alle vaksne.