Formidlingsspråk

Håvard Rem

havard@dagogtid.no

Di høgare ein kjem i den norske utdanningspyramiden, di færre nyttar norsk. Av norske forskingsartiklar vert ni av ti skrivne på engelsk. Lenger nede i pyramiden: Berre helvta av norske masteroppgåver er skrivne på norsk. Åtte av ti var norskspråklege i 1986, då eg var 27 år og i hovudoppgåvealder. Språkendringa held høgt tempo.

Fag- og formidling

Debatten om engelskprosentdelen i norsk forsking held fram, men det er ikkje det det handlar om her. Dette er ikkje ein klagesong over anglifiseringa. Ein stoggar ikkje Golfstraumen med ein champagnekork. Nei, her skal me berre sjå på to detaljar: samandrag og nøkkelordliste.

Heller ikkje dei kjem på norsk. Og det er dei som avgjer om det skal stå ein vegg eller eit vindauge mellom den engelskspråklege forskinga i Noreg og den norskspråklege ålmenta.

Det handlar om tre f-ar: fagspråk, formidling og folk. Med engelsk som forskingsspråk må formidlingsspråket vera norsk. Men er det det?

Fyrste ledd i formidlinga frå forsking til folk er samandrag og nøkkelordliste. Forskinga utviklar og etablerer sams fagtermar på tvers av tid og stad, for utan dei kan ikkje forskarane prata saman og forstå kvarandre.

Den fjerde f-en

Men kva når nøkkelorda aldri vert etablerte på norsk? Når ein lærebokforfattar, ein journalist og ein googlande ungdom sit kvar for seg og famlar med kvar sin norske versjon av omgrepsapparatet på feltet? Nei, då stoggar den offentlege samtalen – om lag som ein twittertråd utan sams taggar.

Det syner seg at lærestadane ikkje tek seg bryet med å fornorska samandrag og nøkkelord, sjølv om universitets- og høgskuleloven krev at dei skal «vidareutvikla norsk fagspråk», sjølv om det er heilt naudsynt for formidlinga, og sjølv om folket finansierer høgare utdanning i Noreg med ein dryg milliard kroner i veka.

Difor handlar det om ein fjerde f òg: finansiering. Sjølv om verstingane i norskklassen, som OsloMet og Noregs teknisk-vitskaplege universitet (NTNU), i si sjølvframstilling liknar privat verksemd, får berre desse to lærestadane kring ti milliardar kroner ­–?eller ti kulturfond –?årleg i offentleg stønad.

Kan samfunnet stilla krav attende for å få meir attende?

Tala

Kva er stoda? Me har henta inn tal frå ein av dei betre i klassen, Universitetet i Bergen (UiB). På oppdrag frå Dag og Tid har fyrstebibliotekar Pål H. Bakka ved Universitetsbiblioteket i vestlandshovudstaden henta fram tal som desse:

Mellom 2017 og 2020 vart det publisert 234 engelskspråklege doktoravhandlingar ved UiB. Færre enn 5 prosent – elleve avhandlingar –?var utstyrte med eit samandrag på norsk.

Ti av dei elleve avhandlingane med norskspråkleg samandrag var ved det medisinske fakultetet. Ingen av avhandlingane ved samfunnsvitskap har samandrag på norsk ­–?sjølv når både forskaren, rettleiaren, emnet, sluttbrukaren, kjeldetilfanget og finansieringskjelda er norsk.

UHR

Stiller ikkje styresmaktene krav? Jau. Frå Universitets- og høgskulerådet (UHR) heiter det: «Doktorgradsavhandlinger som blir skrevet på et internasjonalt språk, skal [mi kursivering] ha et fyldig sammendrag på norsk.» Same skal gjeld om hovudspråket er norsk. Men til sjuande og sist er det berre ei tilråding: «UHRs styre anbefaler...».

Skal-tilrådinga forplantar seg frå UHR til lærestadane, som ved Universitetet i Agder (UiA): «Dersom avhandlingen skrives på norsk, skal [mi kursivering] det foreligge et sammendrag på engelsk, tysk eller fransk.» Og motsett: «Hvis en ph.d.-avhandling skrives på et fremmedspråk, skal [mi kursivering] det alltid foreligge et omfattende [mi kursivering] sammendrag på norsk.»

NTNU og OsloMet

Kva med verstingane? «Doktoravhandlinger som skrives på norsk, skal [mi kursivering] ha et engelsk sammendrag,» heiter det hjå NTNU. Vel og bra, men motsett? Det er jo der tampen brenn, når berre ein liten del av avhandlingane vert skrivne på norsk.

Nei, då har eit tilrådd skal vorte eit slapt bør. NTNU: «Doktoravhandlinger som skrives på engelsk eller et annet fremmedspråk, bør [mi kursivering] ha et norsk sammendrag.» Bør-et står i motstrid til NTNUs eigen festtaleerklæring: «Norsk er det primære formidlingsspråket ved NTNU.»

Kva slag verktøy er eit formidlingsspråk utan sams nøkkelord? Forskarformidling handlar om meir enn å prata i radio iblant. Det er den skriftfesta og kvalitetssikra formidlinga som tel.

NTNUs skilnad på skal og bør speglar seg lenger ned i pyramiden òg. Stikkprøver mellom årets masteroppgåver i økonomi og samfunnsvitskap ved OsloMet syner at berre éi av ti engelskspråklege oppgåver har norsk samandrag, medan heile åtte av ti av dei norskspråklege oppgåvene har samandrag på engelsk.

Fagpressen

Mistilhøvet vart drøfta for ei veke sidan på eit seminar i regi av Noregs eldste presseorganisasjon, Fagpressen, med meir enn 200 fagpublikasjonar som medlem, mellom andre Sykepleien, Tidsskrift for Den norske legeforening, Tidsskrift for Norsk Psykologforening, Bioingeniøren, Psykisk helse og Norsklæraren.

«Mens stadig mer forskning foregår på engelsk, skal de norske fagmediene presentere nye metoder og forskningsfunn på godt og tilgjengelig norsk», konstaterer Fagpressen, og held fram: «Ofte er det i fagpressen at et nytt begrep første gang blir tatt i bruk. Dermed blir forskernes engelske termer fagredaksjonens hodebry.»

Eg spør nestleiar og kompetanseansvarleg i Fagpressen, Berit Nyman:

– Kor viktig er det at sams nøkkelord vert utvikla på norsk òg?

­– Dei er sjølve bereverket som gjer at me kan nytta norsk som forskingsspråk og samfunnsspråk, ikkje berre som kjøkenbordspråk.

– Kven skal ha ansvaret for ei sams fornorsking, universiteta eller dei einskilde tidsskriftredaksjonane?

– Lærestadane. Det er viktig at akademia kjenner eigarskap til norsk som fagspråk.

­– Kan styresmaktene stilla krav til lærestadane?

– Personleg meiner eg det er rett at departementet formulerer krav. I fyrste omgang bør departementet ta eit initiativ for å få dei ulike lærestadane i tale om dette.

Program og plattform

Kva har dei ferske regjeringspartia gått til val på når det kjem til norsk som fag- og formidlingsspråk?

«Norsk spra°k er under press pa° mange samfunnsomra°de», heiter det i Arbeidarpartiets «Partiprogram 2021­–2025», «og Arbeidarpartiet vil styrke spra°kpolitikken for a° sikre at norsk framleis skal vere eit fullverdig og samfunnsberande spra°k i landet va°rt». Det lyder lovande, men lite konkret. Konkret nemner partiprogrammet tiltak når det gjeld minoritetsspråk som samisk, kvensk og nynorsk, men ikkje eitt ord om fag- og formidlingsspråk i høgare utdanning.

Det gjer det andre regjeringspartiet. Ved sida av dei språkpolitiske festtaleerklæringane heiter det meir konkret i «Senterpartiets prinsipp- og handlingsprogram 2021–2025»: «Senterpartiet vil styrka norsk som fagspra°k ba°de pa° nynorsk og bokma°l. Tilsette ved norske universitet og høgskular har eit særleg ansvar for a° utvikla, vedlikehalda og formidla eit godt norsk fagspra°k.»

Skulle slikt verta gjeldande politikk, måtte akademia endra praksis, så kva av dei to regjeringspartia har fått mest fagspråkpolitisk gjennomslag i Hurdalsplattforma?

Der heiter det generelt, med ein ordlyd henta rakt frå Ap-programmet, at «regjeringa vil føre ein spra°kpolitikk som gjer at norsk eller samisk blir føretrekt i alle delar av samfunnet».

Langt meir konkret og fag­språkpolitisk er den hurdalsformuleringa som er henta rakt frå Senterpartiets partiprogram: «Regjeringa vil sørgje for at norsk spra°k blir løfta fram i høgare utdanning og forsking.»

Og som me veit: Ikkje berre fekk Senterpartiet språkpolitisk gjennomslag i høve til høgare utdanning og forsking. Med Ola Borten Moe fekk partiet òg posten som forskings- og høgare utdanningsminister.

Eins nøkkelord

Å få laga eit norsk samandrag er ikkje alltid godt nok. I forskrifta for skriving av ph.d.-grad ved Universitetet i Oslo (UiO) heiter det at det engelske samandraget skal vera «fagrettet», med ein viss mon av «faguttrykk og fagsjargong», medan det norske samandraget skal vera «populærvitenskapelig», med «vanlig dagligspråk».

Slik er det ved UiB òg, der rådgjevar i kommunikasjonsavdelinga ved UiB Ole Marius Kvamme fortel at lærestaden er merksam på manglane. Rett nok vert nye doktoravhandlingar presenterte med eit slag norsk samandrag, men samandraget er ikkje del av sjølve avhandlinga og er meir å rekna som eit presseskriv, utan norske nøkkelord for dei engelske.

Er slikt for mykje å be om? Er det så vanskeleg? Tydelegvis ikkje, for ved OsloMet har studentane Karoline Beathe Kjos-Nordli og Hanne Rørstad Nordvik utstyrt si norskspråklege masteroppgåve med ikkje berre fyldige samandrag på norsk og engelsk, men òg med ei oversiktleg, tospråkleg nøkkelordliste.

Kvifor er ikkje slikt ei norm og eit krav? Er det for mykje å be akademia om ei lita kvittering for dei 55 milliardane samfunnet stiller opp med? Eller kan ein ikkje krevja av ein kinesar som skriv ei engelskspråkleg doktorgradsavhandling i Trondheim, at ho lagar norskspråkleg samandrag og nøkkelordliste?

Jau, universiteta sjølve reklamerer med at dei «vil søke å formidle språkhjelp til forskere med behov for språkvask og oversettelse».

Og di vanlegare det vert, di enklare vert det, for når eit fagmiljø fyrst byrjar å utvikla ein sams terminologi på norsk, dreg alle nytte av det, fyrst forskarane, så formidlarane, og til sist folket som finansierer den høgare utdanninga her i landet.

Vindauge eller vegg

I dei mørkare kapitla av noregshistoria finn me diverre døme på at norsk har mista statusen som forvaltingsspråk og samfunnsberande språk. Då den offisielle omsetjinga av den norske landsloven til dansk kom i 1604, vart morsmålet vårt redusert til eit kjøkenbordspråk i eit par hundreår.

Å internasjonalisera nøkkelord via til dømes engelsk eller latin er viktig, og det har innanfor medisin berga liv. Men det vindauget forskarane opnar mot verda, skal ikkje verta ein vegg mot norskspråklege grupper som born og unge, forskingsjournalistar og lærebokforfattarar, og nysgjerrige sjeler i det heile.

Om utviklinga no held fram, vil eit heilt avgjerande gripepunkt mellom akademia og ålmenta gleppa.

Anglifiseringsdebatten vil halda fram, men norskspråklege samandrag og nøkkelord er noko ein kan gjera noko med. Retningsliner kan verta reglar, og bør kan verta skal. Kvifor skal framandspråklege doktorgradsavhandlingar, forskingsrapportar og masteroppgåver, laga og finansierte i Noreg, verta godkjende utan samandrag og nøkkelordliste på norsk?

Så smått og enkelt er det, heilt innanfor mandatet og myndet til ein forskings- og høgare utdanningsminister frå eit parti som gjekk til val på ein lovnad om å «styrka norsk som fagspråk» og ei fastslåing av at «tilsette ved norske universitet og høgskular har eit særleg ansvar for a° utvikla, vedlikehalda og formidla eit godt norsk fagspra°k».