Oppdrett

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Den norske oppdrettsnæringa er inne i ein økonomisk gullalder, men baksida av medaljen har blitt stadig tydelegare. Lakselus gneg på villaks og sjøaure, lusemidla drep krepsdyr i fjordane, og rømt oppdrettslaks blandar seg med villaksen i elvane, for å nemne noko. Luseproblema har fått styresmaktene til å halde att veksten til næringa, og lakseproduksjonen i Noreg har nesten ikkje auka sidan 2012.

Dette er bakgrunnen for at regjeringa i 2015 innførte ei ordning med såkalla utviklingsløyve, det vil seie gratis laksekonsesjonar til selskap som ville utvikle ny teknologi for «å løse en eller flere av de miljø- og arealutfordringene som akvakulturnæringen står overfor». Kriteria for utviklingsløyva var vage: Ordninga skulle «stimulere til økt bærekraft, ønsket omstilling og innovasjon», men det vart ikkje stilt krav om at løyva skulle gå til anlegg som hindra lusesmitte, heller ikkje krav om at forsøksanlegga skulle samla opp skit og spillfôr.

Ein god deal

Med så opne kriterium burde dette vere eit svært attraktivt tilbod, for ein oppdrettskonsesjon er i dag eit gullkanta papir. Ein ordinær laksekonsesjon – tilsvarande 780 tonn laks – kan i dag ha ein verdi på nærare 150 millionar kroner. Men gratis konsesjonar til forsøksanlegga var ikkje nok for å freiste oppdrettarane til å utvikle ny teknologi, meinte regjeringa. Når forsøksperioden er over og alle delmåla er nådde for eit utviklingsprosjekt, kan selskapet få konvertere utviklingsløyva sine til vanlege løyve – altså drift med tradisjonelle merdar – ved å betale ti millionar kroner per konsesjon.

Dermed har ikkje regjeringa berre fjerna det aller meste av risikoen for selskapa som får utviklingsløyva. Så lenge dei oppfyller alle dei eigendefinerte delmåla med prosjekta sine, har dei fått ein nesten sikker økonomisk vinst. Og for nokre av vinnarane så langt er vinsten stor.

Opne anlegg

Til no har åtte selskap fått tildelt utviklingsløyve gjennom denne ordninga, og dei aller fleste løyva har gått til opne anlegg som verken held lusa ute eller lakseskiten inne. Den tekniske nyskapinga deira ligg i at anlegga er svært store og kan leggjast lenger ut mot havet enn dei tradisjonelle merdane. Nordlaks har åleine fått heile 21 utviklingskonsesjonar som skal brukast i to planlagde «havfarmar», kolossale, skipsliknande strukturar på kring 400 meters lengd. SalMar har på si side fått åtte konsesjonar til havmerdkonseptet sitt.

Dei 21 konsesjonane som Nordlaks har fått tildelt, har ein nettoverdi på nesten tre milliardar kroner om vi trekkjer frå kostnaden med konverteringa. Selskapet har sjølv opplyst til Fiskeribladet at dei to havfarmane skal koste kring ein milliard kroner kvar å byggje. Med dagens konsesjonsverdiar kan ein hevde at staten har gjeve Nordlaks ei gåve på nesten ein milliard kroner.

Dei åtte konsesjonane som SalMar har fått, har ein nettoverdi etter konvertering på omtrent 1100 millionar kroner, medan havmerden har kosta selskapet kring 700 millionar. Utviklingskonsesjonane til selskapet har altså ein nettoverdi på kring 400 millionar.

Ei stor gulrot

Fleire av selskapa som har fått tildelt utviklingskonsesjonar, fekk markerte hopp i aksjekursen like etterpå. Lakseanalytikar Tore A. Tønseth i Sparebank 1 Markets er ikkje i tvil om årsaka: Det er høvet til å konvertere utviklingsløyva til vanlege konsesjonar på sikt, ikkje teknologiutviklinga deira.

– Aksjonærane ser ikkje særleg verdi i konsepta og det tekniske. Det er så å seie berre konverteringa som blir verdsett i marknaden, meiner Tønseth.

Den enorme interessa for utviklingsløyva fortel at ordninga vart sett på som attraktiv. Oppdrettsselskapa sende inn heile 104 søknader om slike løyve før fristen gjekk ut i november i fjor, og Fiskeridirektoratet er framleis ikkje ferdig med å handsame alle søknadene.

– Eg veit ikkje om ordninga var for sjenerøs eller ikkje. Men ordninga med konvertering av konsesjonanene er i alle fall ei veldig stor gulrot, seier Tønseth.

Etterpåklokskap

Statssekretær Roy Angelvik i Fiskeridepartementet trur ikkje det er utsiktene til konvertering som er hovudmålet for selskapa som har søkt og fått utviklingskonsesjonar.

– Selskapa som har fått slike løyve, legg i snitt opp til å investere mellom 300 og 400 millionar kroner, og somme mykje meir. Dette er investeringar som er gjorde for å brukast til å produsere laks. Så er det ei gulrot at ein kan få konvertere løyva sine etter kvart.

– Er ikkje desse løyva ei gåvepakke for selskapa som får dei?

– Eg skal ikkje spekulere i det. Men dette er ei fantastisk næring som ønskjer å produsere på best mogleg måte for alle, og som vil gjere teknologiske grep både for miljøet og for å tene enda meir pengar.

– Kriteria i utlysinga av utviklingsløyva var vage. De kunne til dømes kravd at anlegg som skulle få utviklingskonsesjon, måtte vere lusetette og samle opp skit og spillfôr?

– Det er lett å vere etterpåklok. Når vi no ser at det kom inn 104 søknader – ja, kanskje kunne vi ha spissa krava. Men da kunne vi òg ha gått glipp av verdifulle prosjekt. No får vi ei rekkje prosjekt som kan bidra til at nye areal kan nyttast, og set mindre avtrykk i miljøet.

Vage kriterium

Dei aller fleste utviklingsløyva har gått til store, opne anlegg som kan brukast langt ut mot havet. Utteljinga er dårlegare for selskap med lukka løysingar. Marine Harvest fekk seks løyve til det lukka systemet «Egget». Akva Design, som har arbeidd lengst i Noreg med å utvikle lukka oppdrettsanlegg i sjøen, fekk to av dei ti løyva dei søkte om. Selskapet Stadion Laks søkte om 16 løyve til ei løysing med flytande, lukka betongbasseng, men måtte nøye seg med 2,4 løyve.

– Eg synest ikkje kriteria for utviklingsløyva var særleg godt definerte, seier oppdrettsveteranen Bjørn Myrseth, som er involvert i prosjektet til Stadion Laks.

– Krava er veldig vagt formulerte. Det vart sagt at prosjekta skulle bidra til å redusere miljøfotavtrykket, men det er ikkje spesifisert noko om verken lus eller oppsamling av slam.

Ordninga har utløyst ein veldig kreativitet, og ein får testa ein del gode idear, understrekar Myrseth.

– Men styresmaktene kunne gjort dette annleis. Landbaserte anlegg får no gratis konsesjonar. Om ein gjorde noko liknande med lukka anlegg i sjø, ville det ha vore eit svært sterkt insentiv.

– For svake krav

Silje Ask Lundberg, leiar i Naturvernforbundet, er svært misnøgd med måten utviklingskonsesjonane har blitt delte ut på.

– Dette er berre enda ein ny måte å gje oppdrettsnæringa høve til å auke produksjonen på. Dei miljøkrava som burde vore stilte til desse konsesjonane, vart ikkje stilte. Det er òg nokre selskap med gode løysingar som har fått utviklingskonsesjonar, men dei utgjer ein veldig liten del. Og når selskapa i neste omgang kan gjere om utviklingsløyva til vanlege konsesjonar, blir det berre ekstra vekst.

– Men om nye storanlegg kan leggjast lenger ut mot havet, vil det løyse nokre av miljøproblema i fjordane i dag?

– Dei store anlegga er heller ikkje rømmingssikre, og det kan rømme mykje meir laks frå eit desse enn frå eit mindre anlegg. Og problemet med lus og slam vil framleis vere der. Denne ordninga er nok eit døme på at styresmaktene riggar systemet for å gje best moglege vilkår for oppdrettsselskapa, meiner Lundberg.

Til havs

SalMar har kome lengst av selskapa som satsar på store havanlegg. I havmerden «Ocean Farm 1» på Frohavet utanfor Frøya står det no kring ein million laksar som skal slaktast i november. SalMar har ikkje fått nokon gåvepakke av staten med desse konsesjonane, meiner konsernsjef Olav-Andreas Ervik.

– Vi har brukt 700 millionar på å byggje havmerden, og det har kosta mykje å setje han i drift. Det er ein stor investeringskostnad, med risiko for at noko skulle gå gale. Utan utviklingskonsesjonar hadde ikkje dette blitt gjennomført, seier Ervik.

– Når vi er ferdige med utslaktinga, skal vi gjere ei full evaluering. Så kan det hende at vi søkjer om konvertering kring årsskiftet. Om vi har oppfylt alle målkriteria, og kan søkje om konvertering, ser vi ikkje nokon grunn til at vi ikkje skal gjere det.

– Men om de konverterer til vanlege konsesjonar, kva har de da oppnådd med havmerden?

– Vi har tru på å produsere laks lenger til havs, og trur at vi kjem til å produsere fisk i havmerden seinare òg. Men om vi konverterer, kan vi utnytte konsesjonen på andre anlegg når det er brakklegging på lokaliteten der «Ocean Farm 1» ligg i dag, seier Ervik.

Løyser ikkje alt

Havmerden til SalMar er ein stålkoloss med diameter på 110 meter, men lever ikkje heilt opp til kallenamnet sitt: Han er ikkje laga for ope hav, og ligg fire kilometer innanfor øyane i Froan. Anlegget har ikkje unngått alle problema med konvensjonelt oppdrett. Det har vore lus på laksen også her, rett nok godt under grensa på 0,5 vaksen holus per fisk. 4. september skjedde det òg ei rømming frå havmerden, og det er uklart kor mange laksar som slapp ut.

– Å gå ut i havet løyser ikkje alle problem. Men når vi kjem langt ut, er vassutskiftinga mykje betre. Ja, vi har lus i havmerden òg, men mindre enn i anlegga inne ved Hitra og Frøya.

– Havmerden ligg i utvandringsruta til villaksen. Om vi får mange slike anlegg i framtida, kan det bli eit nytt lusebelte i den ystste skjergarden?

– Eg trur ikkje problema verken med lus eller med sjukdom blir så store som inne i fjordane. Der går tidevatnet att og fram med både lus og smitte, ute på havet er det kyststraumen nordover som dominerer. Men vi veit for lite enno. Vi lærer og samlar kunnskap.

SalMar ser på havmerdar som ein viktig del av framtida til norsk oppdrettsnæring, og har søkt om utviklingskonsesjon til ein enda sterkare modell som skal tole bølgjene ute i det opne Norskehavet.

– Eg trur vi vil produsere i tradisjonelle anlegg i overskodeleg framtid. Men havmerdane er eit svar på korleis vi kan få til vekst og løyse arealutfordringane, seier Ervik.