Helse

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Den siste utviklinga i denne soga kjenner dei fleste: Førre torsdag stogga Danmark og Noreg mellombels bruken av covid-19-vaksinen frå AstraZeneca for å undersøkje om det kunne vere samanheng mellom vaksinen og registrerte tilfelle av blodpropp blant dei vaksinerte. Denne veka gjorde ei rekkje andre land det same, mellom anna Tyskland, Frankrike, Italia og Spania. I skrivande stund, onsdag ettermiddag, er biletet mildt sagt uklart. Blant 17 millionar vaksinerte i EU og Storbritannia er det berre registrert 37 tilfelle av blodpropp, seier produsenten sjølv.

Det europeiske legemiddelbyrået (EMA) skal granske saka nærare. Så langt er det ikkje dokumentert årsakssamanheng mellom vaksinen og blodpropp, og det spørsmålet er heller ikkje tema her. Men den problemfylte soga om utviklinga av AstraZeneca-vaksinen er likevel verd å sjå nærare på. Ei rekkje land har sett sin lit til at nett denne vaksinen skulle bli det viktigaste våpenet i kampen mot pandemien. Og om det skulle bli avdekt så alvorlege biverknader at godkjenninga blir trekt attende, er det eit stort vonbrot som får omfattande konsekvensar – ikkje minst for dei fattige landa i verda.

Flygande start

For eitt år sidan, da pandemien for alvor slo inn over den vestlege verda, hadde denne vaksinen alt ein plass i tetsjiktet i det medisinske kappløpet for å stogge koronaviruset. Men da vart han kalla Oxford-vaksinen, for farmasiselskapet AstraZeneca var enno ikkje involvert.

Vaksinen vart utvikla av eit forskarteam ved Oxford-universitetet. Dei nytta ikkje den tradisjonelle forma for vaksineutvikling, som byggjer på ein svekt versjon av viruset som ein skal vaksinere mot. Ved å modifisere eit forkjølingsvirus frå sjimpansar hadde forskarane før vist at dei kunne lage vaksinar mot mange ulike virus, mellom anna det koronaviruset som gjev opphav til den dødelege sjukdomen MERS. Oxford-miljøet hadde altså ein plattform som kunne brukast til å lage vaksine også mot det nye koronaviruset frå Kina, og forskarane sette i gang alt tidleg i januar i fjor.

Dei to andre kandidatane i tetsjiktet, vaksinane frå Moderna og Pfizer, vart på si side utvikla med bruk av såkalla syntetisk RNA. Denne metoden hadde òg vore forska på ei god stund, men hadde ikkje vore brukt til å utvikle ein ferdig vaksine før, og med nybrottsarbeid følgjer det uvisse. Oxford-vaksinen kunne dermed verke som det sikraste valet.

Idealisme

Det var mykje idealisme i innleiingsfasen av prosjektet: Leiinga ved Oxford-universitetet såg først for seg å gje patentet til alle legemiddelselskap som kunne produsere vaksinen, slik at han kunne bli tilgjengeleg så rimeleg som råd for heile verda. Men den tanken vart forlaten. Universitetet trong ein stor industriell partnar for å teste vaksinen, produsere han og distribuere han rundt i verda. I tillegg var det også krefter ved Oxford som ønskte at universitetet skulle få ein økonomisk vinst av innsatsen sin, ifølgje ein artikkel i Wall Street Journal i fjor.

Først var Oxford nær ved å inngå ein avtale med det amerikanske farmasiselskapet Merck, men britiske styresmakter var negative: Dei frykta at Merck skulle favorisere USA med leveransane sine. Ved Oxford var det òg uro for at Merck ikkje ville selje vaksinen rimeleg nok til at fattige land fekk råd til han. I april inngjekk universitetet så ein avtale med svensk-britiske AstraZeneca, som både tilbaud Oxford ein større del av kaka på sikt enn Merck og sa seg villig til å selje vaksinen for produksjonskostnad fram til neste sommar, og på ubestemt tid til fattige land. Dermed ville dette bli den klart billegaste covid-19-vaksinen.

Men valet av partner hadde eit aber: AstraZeneca er eit av verdas største farmasiselskap og gode til å lage medisin mot mange kroniske sjukdomar, men selskapet er ikkje blant dei store vaksineprodusentane. Kan hende var det ei medverkande årsak til dei problema som følgde.

Store voner

På våren og sommaren i fjor såg det meste lyst ut for AstraZeneca, og aksjekursen til selskapet sette nye rekordar. Britiske styresmakter satsa store pengar på utviklingsarbeidet ved Oxford og tinga 100 millionar vaksinedosar. EU tinga 400 millionar dosar i juni i fjor. Den amerikanske regjeringa lova AstraZeneca opptil 10 milliardar kroner til å utvikle og produsere vaksinen, mot ein lovnad om å få 300 millionar dosar om effekten vart dokumentert. Amerikanske styresmakter såg for seg at AstraZeneca skulle levere kring 60 prosent av alle vaksinane USA trong, og selskapet såg for seg å kunne starte med massevaksinering alt i oktober.

Vaksineprisane varierer frå kunde til kunde, og avtalane er hemmelege, men eit grovt anslag er at AstraZeneca-vaksinen kostar kring ein tiandedel av Moderna og Pfizer-vaksinane. Dette gjorde AstraZeneca-varianten til det openberre førstevalet for dei som streva for å sikre vaksinar til fattige land. Og ulikt konkurrentane kunne AstraZeneca-vaksinen lagrast i kjøleskap, medan dei to fremste konkurrentane må ha ekstremt låge temperaturar. Verdshelseorganisasjonen (WHO) tinga i juni i fjor 300 millionar dosar til vaksinealliansen Covax, og på hausten la Gates-stiftinga inn tinging på 100 millionar dosar ekstra til Covax. AstraZeneca inngjekk òg ein lisensavtale med Serum Institute i India, som skulle produsere ein milliard dosar av vaksinen til bruk i India og andre låg- og mellominntektsland.

Feil på feil

Men undervegs i dei kliniske testane i fjor sommar byrja problema, skreiv The New York Times i desember. To britiske testdeltakarar fekk ei form for inflammasjon i sentralnervesystemet. Det viste seg seinare at dette ikkje hadde med vaksinen å gjere, men AstraZeneca stogga testane i byrjinga av september for å granske saka. Tabben var at selskapet ikkje informerte verken amerikanske helsestyresmakter eller media om dette med éin gong, og det skapte mistillit i Food and Drug Administration (FDA), som har ansvar for å godkjenne nye medisinar i USA. FDA var òg misnøgd med dokumentasjonen frå selskapet i etterkant, og dei kliniske testane i USA vart ikkje sette i gang att før i slutten av oktober.

I tillegg skjedde det feil i produksjonen av testdosane for AstraZeneca: Dei første dosane med vaksine til dei kliniske forsøka var berre halvparten så sterke som dei skulle vore. Og da resultata av testane kom i november, var dei rare: Vaksinen var 62 prosent effektiv for dei som hadde fått to fulle dosar, men 90 prosent effektiv for dei som hadde fått halv dose først. Oxford-forskarane hadde inga god forklaring på dette. Ikkje nok med det: Det viste seg at dei lovande testane med halv styrke på første dosen ikkje var utførte på forsøkspersonar over 55 år. Dette var mildt sagt uheldig, sidan covid-19 først og fremst er farleg for gamle folk.

Nei frå USA

Trass i rotet frå AstraZeneca si side vart covid-19-vaksinen hastegodkjend av Storbritannia 29. desember i fjor, og over ti millionar dosar er alt gjevne der i landet. EU-kommisjonen (og dermed Noreg) godkjende vaksinen 29. januar. Men amerikanske FDA ville ikkje godkjenne vaksinen for bruk i USA. Selskapet måtte starte om att med nye kliniske testar i USA i desember, og har framleis ikkje fått tommelen opp frå FDA. Ironisk nok er kring 30 millionar AstraZeneca-vaksinar alt leverte til USA, der dei ligg ubrukte på lager i påvente av godkjenning. Selskapet har bede om lov til å selje desse dosane til andre land som manglar vaksinar, men har fått nei frå amerikanske styresmakter.

Også i fleire europeiske land vart AstraZeneca-vaksinen motteken med skepsis alt før mistankane om samanheng med blodpropp vart kjende – først og fremst fordi vaksinen gjev mindre sikkert vern enn konkurrentane frå Moderna og Pfizer, som båe har ein effektivitet på kring 95 prosent.

I til dømes Tyskland har svært mange helsearbeidarar motsett seg å ta AstraZeneca-vaksinen, dei ville heller vente på tilgang til ein av dei meir effektive vaksinane. Trass i herjingane til den tredje bølgja av pandemien hadde tyske styresmakter problem med å bruke opp AstraZeneca-vaksinane sine alt før spørsmålet om blodpropp kom opp. Av dei 736.800 dosane selskapet hadde levert til Tyskland i midten av februar, var berre 107.000 brukte, skreiv Der Spiegel 19. februar. Og dette trass i at AstraZeneca hadde levert langt færre dosar til Europa enn lova på grunn av feil i produksjonen (noko som i seg sjølv var nok ei ripe i lakken for truverdet til selskapet).

Mistru

No har altså ei rekkje europeiske land sett AstraZeneca-utrullinga på pause inntil vidare. Og etter alt som har skjedd, er det ikkje lett å sjå for seg at denne vaksinen kan få den sentrale rolla han var tiltenkt i kampen mot pandemien – sjølv om han skulle bli blankt frikjend frå mistanken om at han kan føre til blodpropp, og sjølv om europeiske og norske helsestyresmakter skulle slå utvitydig fast at vinstane med å ta vaksinen er langt større enn ulempene.

Tillit tek lang tid å byggje opp og kort tid å rive ned, og vaksineskepsisen var allereie stor i mange land. Ei undersøking utført for Det europeiske smittevernbyrået nyleg synte at under halvparten av folk i EU trur at covid-19-vaksinane er trygge. Om motstanden no grip om seg, og skepsisen mot AstraZeneca-vaksinen smittar over også på vaksinane frå andre produsentar, blir det ikkje lettare å slå attende covid-19.

I tillegg til dette kjem dei muterte virusa, og heller ikkje dei ser ut til å vise AstraZeneca nåde. Tysdag denne veka kom ein studie som stadfestar dei tidlegare observasjonane frå helsevesenet i Sør-Afrika: AstraZeneca-vaksinen gjev ikkje vern mot den sørafrikanske mutanten. Dette kan bli ein lang pandemi.