Svensk val

Håvard Rem

post@rem.no

Togføraren på Inlandsbanan ristar på hovudet der me køyrer sørover frå Norrbotten og Västerbotten mot Jämtland og Dalarna: – Eg trur vel det vert meir kaos no enn det vart etter valet for fire år sidan.

I store demokrati kan val vera som ein cup der éin vinnar står att med fleirtalet ein må ha med seg for å regjera. Slik var det i Skandinavia òg for hundre år sidan. No held det at ein ikkje har fleirtal mot seg, men kva når minoritetsparlamentarismen ikkje fungerer lenger? Svensk debatt før valet ligg i skuggen av uvissa om kva som hender etter.

Eit norsk døme finst ikkje, men på veg ut av Sveriges nordlegaste fylke slår det meg at vårt nordlegaste kan få lagnaden sin avgjord av eit parti som ikkje berre vippar i Stortinget, men òg kring sperregrensa, KrF. I 1918 gjekk me vekk frå fleirtalsval av di me meinte at betre samsvar mellom røyste- og mandattal var meir demokratisk. Slik fekk me ikkje to og tre, men ti parti – og no kan Finnmarks eksistens verta avgjord av eit som ved valet i fjor fekk røystene til 808 finnmarkingar.

Folkerørsler

Ein opptakt til kaos har dei siste femti åra vore at styringspartia Socialdemokraterna (S) og Moderaterna (M) ikkje har teke opp i seg nye folkerørsler, som i staden har vorte småparti, oppmuntra av eit valsystem der kven som helst over fire prosent kan verta tunga på vektskåla.

På toget vert me minte om ei folkerørsle som vart småparti. Inlandsbanan lauper parallelt med Kjølen, eit namn riksgrensa fekk av di ho frå Tromsø til Trondheim fylgjer vasskiljet, med ein smal noregskyst i vest, og i aust eit breitt nedbørsfelt med femti mil lange svenske elvar som gjer Austersjøen til verdas største brakkvassområde. Har Finland tusen sjøar og Noreg tusen fjordar, så har Sverige tusen elvar.

Når konduktøren ein stad i Västerbotten, på høgd med Brønnøysund, byrjar å syngja «Änglamark», syng passasjerane med. Den nest siste songen til Evert Taube (1890–1976) har i Sverige vorte allsong. I Noreg er han attdikta av Hartvig Kiran. Me kryssar brua over Vindelälven, i dag «nasjonalälv», som Taube ville verna. Kampen mot utbygginga var Sveriges Mardøla- og Alta-aksjon, og viktig for ei rørsle som etter kvart vart Miljöpartiet de gröna (MP), i dag i regjering. «Änglamark» var lydsporet til kinosuksessen Äppelkriget (1971) og den tidlege miljørørsla.

La dei få leva, dei dyr som i skogen bur

Ørna få flyga og rådyret springa

La siste elva som brusar i vår natur

dansa som før gjennom villmark
og juv og ur

Slik kamp for vern av svensk natur fødde MP, fødde kamp for vern av svensk kultur Kristdemokraterna (KD), med kristendomsfaget i skulen som ei kampsak som samla meir enn to millionar underskrifter på 1960-talet. Fyrst såg protestpartia på seg sjølve som blokkuavhengig, av di dei er radikale, men òg konservative, med kampsaker mot endring, for konservering, av natur og kultur.

Svekt styringsparti

Svenske styringsparti har krympa kvar gong dei ikkje har greidd å fanga opp ei folkerørsle, mot til dømes vasskraftutbygging, avkristning, atomkraftverk, krig, kvinnediskriminering, EU og masseinnvandring.

Sjå på tala: I 1940, då krigsutbrotet kravde meir enn mindretalsparlamentarisme, røysta nær tre av fire svenskar på S og M. I 1982 fekk dei 70 prosent, og i 2010-valet 30 prosent kvar, 60 samla. Så seint som våren 2015, før migrasjonshausten, hadde dei framleis eit fleirtal på 55,5 prosent. Men når dei på to målingar i førre månad såg 30-talet, vert dei ikkje styringsparti kvar for seg, men samla.

Blokkene har ikkje berre vorte svekte av svakare styringsparti, men òg av folkerørslerelaterte og partiskipande saker som ikkje følgjer blokkskiljet, men kløyver den einskilde blokka. I spørsmål om til dømes EU, vasskraftutbygging og atomkraft har M og S, frå kvar si side, vore for, medan MP, Vänsterpartiet (V) og Centerpartiet (C), frå kvar si side, har vore mot.

Kvifor tok ikkje folkhem-partiet opp i seg folkerørslene? For femti år sidan lét ikkje S seg pressa av folkelege, men ideologiske, eigenleg elitistiske rørsler. I miljøtiåret gjekk dei inn for atomkraftverk og utbygging. I 1970 gav dei etter for freding av Vindelälven av di dei meinte Sverige ikkje trong vasskraft når berre atomkraftverka stod klare. Ti år seinare døydde draumen med ulukka på Three Miles Island i Pennsylvania, USA.

Draumen til næringslivet

Ikkje berre det: Medan folkerørslene overskreid høgre–venstre-aksen, gjekk S på 1970-talet inn for planøkonomi og statleg eigarskap til store verksemder, pressa av ei radikal fagrørsle, og braut såleis den «sosialisme utan Marx»-avtalen mellom S og svenskane som i si tid hadde gjort det til eit folkeparti.

Det gjekk som det måtte gå. Dei ti radikale åra frå 1965 og Vietnam-vekkinga enda paradoksalt nok med den fyrste borgarlege regjeringa på 44 år, i 1976, og ein statsminister, Thorbjörn Fälldin, frå eit sentrumsparti som skjøna rørslene, og som i to val på 1970-talet fekk 25 prosent av røystene. Ved førre val fekk dei 6,1 prosent.

Av di S og M har vorte meir og meir like, har ikkje det blokk-
overskridande samarbeidet vore så sjølvoppofrande som det kan synast. At dei styrer kvar si blokk, og regjering, er ei etablert leiarrolle dei ser seg tente med å halda på. I nasjonale spørsmål finn dei saman av di dei kor som er står kvarandre nær. Likskapen med norsk politikk er slåande. Dei som spøkjer med at Ap og Høgre kunne regjera saman, veit at fråstanden ikkje er stor i synet på EU, olje og blandingsøkonomi. Mats Bergstrand, i debattredaksjonen i den svenske næringslivs-
avisa Dagens Industri, har kalla ei S og M-regjering for «alla näringslivsföreträdares dröm».

Alle tenkjelege regjeringsscenario vert drøfta no. Bergstrand uttalte seg i februar då ferske målingar synte reint fleirtal for dei to partia. Men no er dei nærare 40 enn 50 prosent, og på eit par julimålingar såg dei 30-talet – samla. I fleirtal kunne S og M vore ei heroisk naud- og kriseløysing, men i mindretal?

Desembersemja

Aldri har folkerørsleparti skapt ei slik parlamentarisk røre som no. Viss ein ser på SD som eit slikt, har likevel noko vorte annleis. SD har vorte store. Av di andre folkerørsleparti er små, har dei vorte tvinga inn i blokker dei gjerne skulla ha stått utanfor. At ingen vil ha noko med SD å gjera, er grunnen til at dei står utanfor, men truleg òg til at dei har vorte store. Dei kan framleis presentera seg som eit protestparti. At ein folkeleg protest vert eit parti med veljaroppslutning på 20-talet, har vel ikkje hendt sidan framveksten av den arbeidarrørsla som SD no tek veljarar frå.

Men den hundreårige minoritetsparlamentarismen er ikkje budd på ein riksdag med eit stort parti som står utanfor. Kva røre det kan verta med eit stort SD, får ein eit bilete av ved å sjå på kva røre det vart etter førre val då dei fekk drygt 12 prosent.

Av di det raudgrøne mindretalet vart litt større enn det borgarlege ved valet i 2014, slik det òg ligg an til no, danna dei fyrstnemnde regjering, medan dei sistnemnde ikkje røysta mot. Budsjettrøystinga skulle då vera ein formalitet etter same mønster. Men då S avviste SDs samarbeidsinvitt, røysta SD for det borgarleg budsjettet, som då fekk størst mindretal, med eit umogeleg resultat: ei sosialistisk regjering som skulle regjera med eit borgarleg budsjett.

Löfven varsla difor nyval, ei ordning me ikkje har i Noreg, og som Sverige ikkje har nytta på 60 år. Men ingen av blokkpartia ynskte eigenleg nyval, av di eit nyval gjerne styrkjer partiet (altså SD) som har sakseigarskap til spørsmålet (altså innvandring) som utløyser nyvalet. Valet om to veker er på sett og vis det nyvalet som vart avlyst for fire år sidan.

I staden kom desembersemja dei siste dagane i 2014: Utanom SD og V vart alle parti samde om at det nest største mindretalet, opposisjonen, skulla godtaka budsjettet til det største mindretalet, regjeringa – dei neste åtte åra.

Fram til 2022. Men så kom 2015 og 160.000 migrantar. Styringspartia tapt raskt 15 prosent av oppslutninga. Veljarane tverrvende i det eine spørsmålet som heldt Riksdagen saman mot SD. Dei tverrvende òg i synet på desembersemja, frå fleirtal for til mot. Semja vart kritisert som udemokratisk av professorar i statsvitskap, og ein riksdagsrepresentant avslørte at han fekk vita om ho i avisa, av di partileiarane hadde forhandla i løynd.

9. oktober 2015 var semja historie, men snøgt vart dei seks partia samde om eins front i spørsmålet som heile tida hadde lege under. I migrasjonssemja frå 23. oktober nærma dei seg SD i punktet om mellombels opphald og fjerna seg i punktet om å påleggja kommunar å busetja migrantar.

«Uppdrag granskning»

Sjølvsagt finn svenskane ei løysing i haust. Kan henda ligg ho alt på teiknebrettet. Ein del av valkampen er jo å halda korta tett til brystet og overlata spekulasjonane til andre.

Dei raudgrøne leitar etter ei samlande sak som kan gje eit lyft på meiningsmålingane og truverde til ei mindretalsregjering. Men ho er vanskeleg å finna av di S har flytta seg så langt mot sentrum. Blokkene er svekte, både i politisk profil og i oppslutnad frå veljarane.

Men samstundes har paradoksalt nok høgre–venstre-skiljet vorte utvida. For to dagar sidan synte statskanalen SVT ein ny episode av det undersøkjande dokumentarprogrammet Uppdrag granskning. Førehandsomtalen dominerte nettstadene til dei store, etablerte avisene av di SVT og Uppdrag granskning har tyngd, men òg av di programmet gjekk rett inn i valkampen, berre atten dagar før sjølve valet.

Tema var valdtekt, og programmet la vekt på nye tal som syner at utanlandsfødde står bak 58 prosent av valdtektene og 85 prosent av overfallsvaldtektene i Sverige.

At tagnaden såleis er brote, vert likt av somme og mislikt av andre. Kva har dette i valkampen å gjera, spurde ein kriminolog. Valdtekt og vald mot kvinner har tradisjonelt vore ei viktig feminist- og venstresak, men hadde V, MD og Feministisk Initiativ (FI) noko å henta frå framsyninga onsdag? Kan henda ikkje. Umerkeleg har valdtekt meir og meir vorte ei høgresak. Kvifor det? Av di det som no definerer ei «høgresak», jamvel om ho tradisjonelt har vore ei venstresak, er om høgresida kan tena på ho.

Den konteksten tenkte nok mange veljarar ikkje så mykje på. Dei ville sjå programmet. Tenkte dei kontekst, tenkte dei at dette ikkje var ein SD-valvideo på YouTube, men Uppdrag granskning på SVT.

Tysktågen

Seint på kveld rullar toget mot endestasjonen Östersund, på høgd med Trondheim, og det store jarnbaneknutepunktet Kormo i nærleiken. Kan henda forklarar førti og fire år gamle historier kvifor og korleis det svenske valet vert så uvisst at utanlandske investorar tel på knappane. Eitt spørsmål står att: Kvifor vart ikkje eit slikt kaos utløyst av strid om EU, pensjonsreform og lønsfond, men av migrationsfrågan?

Konduktøren famlar med orda og ser stadig i eit manus når han skal fortelja, fyrst på svensk og sidan på engelsk, historia som knyter seg til Kormo og tysktågen. Under den andre verdskrigen utgjorde tysk troppetransport ti prosent av trafikken til svensk jarnbane. Frå kampane i Narvik i 1940 til nederlaget var klart i 1943, lèt Sverige Tyskland frakta drygt to millionar soldatar, men òg våpen og krigsmateriell, gjennom det nøytrale landet. Avgjerda om å seia ja til Hitlers førespurnad vart teken i løynd av regjeringa til den sosialdemokratiske landsfaderen Per Albin Hansson, Tage Erlanders læremeister – utan at riksdagen vart informert, og langt mindre spurd.

Etter krigen kom det aldri til eit oppgjer, og informasjonen er framleis ullen. På det vesle jarnbanemuseet i Sorsele såg eg nokre bilete frå krigen, men kring dei mange damplokomotiva som står på småstasjonar attmed Inlandsbanan, etter alt å døme frå krigen, er ikkje dette ei sak. Eg tenkjer at skamma som har knytt seg til tysktågen, vert gjord opp for i migrationsfrågan – med tagnaden som strategi i begge tilfelle. For kvar tyske soldat som fekk reisa gjennom Sverige, lyt ein utlending få reisa inn i Sverige. Sa ein ikkje nei til nazistane, kan ein heller ikkje seia nei til migrantane. Var det tagnad kring dei fyrste, lyt det vera det kring dei siste òg.

Ein gong var Jämtland norsk og i Östersund syner dei seg å vera særs vande med nordmenn. Det er berre fire timar med tog til Trondheim, og banen har svenskane gjeve det hyggelege namnet Nabotåget. Svenskane, ja. Eg får seia med Evert Taube i «Änglamark»: De är ju så sköna.