Energi

Somini Sengupta

redaksjonen@dagogtid.no

Vitskapsfolk har gong på gong åtvara mot dei trugsmåla dette representerer, seinast for kort tid sidan da ein stor vitskapleg rapport utarbeidd av 13 amerikanske regjeringsorgan konkluderte med at klimaendringane kan øydeleggje 10 prosent av den amerikanske økonomien ved slutten av hundreåret om det ikkje vert sett i verk monalege tiltak for å tygle oppvarminga.

I oktober kom ein rapport frå FNs vitskapspanel for global oppvarming som melde at om ein skal unngå dei verste skadane på internasjonalt nivå, vil krevje ei radikal endring av verdsøkonomien i løpet av få år.

Sentralt i denne endringa står det å kvitte seg med bruken av kol – og det snøgt.

Og likevel, tre år etter Paris-avtalen, der leiarane i verda lova handling, er det ingen teikn til at kol vil forsvinne. Sjølv om det er sjølvsagt at bruken av kol vil minske i heile verda til slutt, ser det ikkje ut til å skje fort nok nokon stad til å hindre dei verste verknadene av klimaendringane, ifølgje den siste vurderinga frå Det internasjonale energibyrået. Førre året auka faktisk den globale produksjonen og bruken etter to år med nedgang.

Kol er billig, det er mykje av det, og det er den mest forureinande av alle fossile energikjelder. Likevel er kol framleis den største kjelda til produksjon av elektrisitet i heile verda, sjølv om fornybare energikjelder som sol- og vindkraft snøgt vert billigare. Snart kan det bli slik at kol ikkje lenger gjev økonomisk meining for tilhengjarane.

Så kvifor er det så vanskeleg å slutte med kol?

Fordi kol er ein mektig herskar. Det ligg millionar på millionar tonn av kol under bakken. Mektige selskap, støtta av mektige regjeringar, ofte i form av subsidiar, har det travelt med å utvide marknadene sine før det er for seint. Bankar tener stadig på det. Store nasjonale elektrisitetsverk har vorte bygde med tanke på bruk av kol. Koldrivne everk kan vere ein sikker måte for politikarar å levere billig straum på – og behalde si eiga makt. I nokre land har det vore ei viktig kjelde til korrupsjon.

Og sjølv om fornybare energikjelder spreier seg raskt, har dei framleis sine avgrensingar: vind- og solkraft vert produserte når vinden blæs og sola skin, og treng tradisjonelle elektrisitetsnett for å kome til nytte.

«Hovudårsaka til at vi framleis bruker kol, er at vi alt har bygt desse netta», seier Rohit Chandra, som tok doktorgraden sin på energipolitikk ved Harvard og har spesialisert seg på kol i India.

Kampen om framtida for kol vert utkjempa i Asia.

Verdas kolmonster

Halvparten av menneska i verda bur i Asia, og verdsdelen står for tre fjerdedelar av verdas kolforbruk i dag. Viktigare er det at over tre fjerdedelar av alle kolkraftverk under bygging eller på planleggingsstadiet er lokaliserte til Asia – heile 1200 stykke, ifølgje Urgewald, ei tysk naturverngruppe som held auge med utviklinga i bruken av kol. Leiaren, Heffa Schücking, kallar desse kraftverka «eit åtak på måla i Paris-avtalen».

Indonesia utvinn meir kol. Vietnam gjer klart for nye kolkraftverk. Japan, som vaklar etter katastrofen ved eit atomkraftverk i 2011, har blåse nytt liv i bruken av kol.

Det største monsteret er likevel Kina. Landet står for halvparten av kolbruken i verda. Over 4,3 millionar kinesarar er sysselsette i landets kolgruver. Kina har auka verdas kolkapasitet med 40 prosent sidan 2002, ein enorm auke på berre 16 år. «Eg måtte rekne etter tre gonger», seier Carlos Fernández Alvarez, som er senioranalytikar ved Det internasjonale energibyrået. «Eg trudde det var feil. Det er heilt vilt.»

Tilskunda av offentlege protestar mot luftforureining er Kina no også verdsleiar i installasjonar for vind- og solkraft, og sentralregjeringa har freista bremse bygginga av kolkraftverk. Men ein analyse gjennomført av Coal Swarm, ei USA-basert gruppe forskarar som arbeider for alternativ til kol, konkluderer med at ein held fram med å byggje nye kraftverk, og at andre planlagde prosjekt vert utsette, ikkje stogga. Bruken av kol auka i 2017 i Kina, om enn langsamare enn før, og er i ferd med å auke vidare i 2018, etter ein nedgang i tidlegare år.

Den kinesiske kolindustrien er no med i kampen om nye marknader, frå Kenya til Pakistan. Kinesiske selskap byggjer kolkraftverk i 17 land, ifølgje Urgewald. Den regionale rivalen Japan er òg med i kappløpet: nesten 60 prosent av planlagde kolprosjekt utvikla av japanske selskap skal byggjast utanfor landet, for det meste er dei finansierte av japanske bankar.

Den konkurransen er særleg hard i Søraust-Asia, eit av verdas siste grenseområde for kolekspansjon.

Trea døyr

Nguy Thi Khanh har sett konkurransen på nært hald i Vietnam. Ho vart fødd i 1976, eit år etter at krigen var over, og hugsar at ho gjorde lekser i lyset frå parafinlamper. I landsbyen hennar nord i landet fall elektrisiteten ut fleire gonger for dagen. Når det regna, var det ikkje straum i det heile teke. Når han kom, var det frå eit kolkraftverk i nærleiken. Når mora hengde ut klede til tørk, vart klesvasken dekt av oske.

I dag har så å seie alle hushald i Vietnam, med eit innbyggjartal på 95 millionar, elektrisitet. I hovudstaden Hanoi er det ei frenetisk byggjeverksemd som skrik etter sement og stål – som begge er energisluk. Økonomien galopperer. Og opp og ned langs 1600 kilometer av kysten byggjer utanlandske selskap, i hovudsak frå Japan og Kina, kolkraftverk.

Eitt slikt prosjekt er Nghi Son, ein gong ein fiskarlandsby sør for Hanoi, no ei vidstrekt industrisone. Det første kraftverket opna her i 2013. Den japanske hjelpeorganisasjonen for andre land, Japan International Cooperation Agency, betalte for det. Det japanske Marubeni-konsernet utvikla det.

Eit mykje større kolkraftverk nummer to er under bygging i nabolaget. Marubeni byggjer det òg, saman med eit koreansk selskap. Japan Bank for International Cooperation, som gjev eksportkreditt med sikte på å minske risikoen for private låntakarar, hjelper til med finansieringa.

I skuggen av fabrikkpipa tørkar Nguyen Thi Thu Tien reker på vegkanten og klagar bittert. Ho flytta ut av huset sitt etter at kraftverket hadde bygt ein oskedam rett framfor det. «Kolstøvet har gjort huset mitt svart», spyttar ho ut. «Til og med trea døyr. Vi kan ikkje bu der.»

Ho og dei andre som tørkar reker på vegen, er dobbelt forarga over at det nye kraftverket treng ei ny hamn som vil jage vekk mennene deira, som fortøyer fiskebåtane sine der.

Lastebilar dundrar forbi og kvervlar opp støv medan kvinnene tømmer korgene med reker. Dei dekkjer seg heilt til: breibremma hattar, andletsmasker, hanskar.

Kol står for 36 prosent av kraftproduksjonskapasiteten no. Det er planar om å auke til 42 prosent innan 2030, melder regjeringa. For å drive desse kraftverka må Vietnam importere 90 millionar tonn kol innan 2030.

Men kolprosjekt vekkjer òg motstand som er sjeldan i eit samfunn som undertrykkjer usemje. Landsbyfolk blokkerte ein riksveg i 2015 for å protestere mot eit kinesisk prosjekt i søraust. Provinsstyresmakter fekk stogga eit anna planlagt kraftverk i Mekongdeltaet.

Dei fleste kraftverka i Vietnam nyttar gammal, forureinande teknologi som mange investorar, blant dei Marubeni, nyleg har lova å ikkje satse på i framtidige prosjekt. Ein talsperson for selskapet seier på e-post at det vil halde fram med Nghi Son-prosjektet «for å bidra til stabil kraftforsyning og økonomisk vekst».

Vietnam hevdar at landet er i ferd med å oppfylle utsleppsmåla i Paris-avtalen. Det gjeld òg Kina og India, med langt større utslepp. Men desse måla vart sette av landa sjølve og vil ikkje vere nok til å unngå ein katastrofal temperaturauke globalt. USA har erklært at det vil ut av Paris-avtalen.

Desse alvorlege faktaa reiser seg trugande over den neste runden av internasjonale klimadrøftingar, som byrjar 3. desember i hjartet av Polens koldistrikt. Den amerikanske delegasjonen planlegg ein framstøyt for kol under arrangementet, nett som dei gjorde førre året under samtalane i Bonn i Tyskland.

Ei mektig politisk kraft

I den offentlege førestillingsverda har kolgruvearbeidaren lenge vore eit symbol på industriell vitalitet, eit glimt attende til ein æra da hardt arbeid – særleg arbeidet til menn heller enn robotar – skapte økonomisk vekst.

Den tanken har stått sentralt blant politikarar. Tyske kolgruvearbeidarar har hjelpt landets høgreekstreme parti til suksess. Høgreregjeringa i Polen har lova å opne nye kolgruver. Statsministeren i Australia, Scott Morrison, kom til makta som forkjempar for kol.

President Donald Trump har lova, utan å lukkast så langt, å skape nye arbeidsplassar i kolgruveindustrien, og har instruert Environmental Protection Agency om å fjerne reguleringar som skulle minske utslepp frå kolkraftverk.

Den bodskapen kan vere velkomen i koldistrikta i USA, men framtidsutsiktene for kolindustrien i landet er ikkje lovande. Det finst billigare energikjelder, mellom anna naturgass. Gass står for rundt 31 prosent av den totale elektrisitetsproduksjonen i USA, det same som kol. Kina har innført toll på kolimport frå USA, eit svar med same mynt i striden om handel. Over 200 kolkraftverk er stengde sidan 2010, og forbruket av kol har halde fram med å minske, stikk i strid med lovnadene frå Trump. Det har blitt langt færre jobbar i kolgruveindustrien det siste tiåret, trass i ein beskjeden auke på om lag 4 prosent i dei 18 første månadene av Trumps presidentperiode.

«Vi produserer meir»

Økonomien og det politiske reknestykket er svært annleis i verdas største demokrati: India, med ein folkesetnad på 1,3 milliardar.

Ajay Mishra, karriereembetsmannen med ansvar for energi i den sentrale indiske delstaten Telangana, har førstehandskunnskap om tilhøva.

For fem år sidan, seier han, var dagleg straumstans ei forbanning for delstaten hans. Takvifter stogga på kvelande varme sommardagar. Fabrikkar vart drivne av dieselslukande generatorar. Folket i Telangana var rasande.

Styresmaktene laut gjere noko for å løyse elektrisitetsproblemet. Dei satsa på sola og gjorde Telangana til ein leiande produsent av solkraft i India. Dei vende seg òg til det representantar for regjeringa hadde sett sin lit til i over eit hundreår: den store kolåra som låg under bakken og strekte seg tvers over haugar og skogar i den sentrale delen av India.

I dag har Telangana straum 24 timar i døgnet. Bøndene får gratis straum til å pumpe vatn. Det aukar sjansane for attval for den høgaste valde embetsmannen i Telangana, Chandrashekar Rao, seinare i år.

«Vi har kol», seier Mishra. «Vi produserer meir kvart år. Vi vil ha kol i dei neste 100 åra.»

Om lag ein fire timars køyretur frå Hyderabad, hovudstaden i Telangana, dreg ein hær av menn i indigofarga shorts under bakken for å grave ut kol ein varm tysdag i oktober.

Ei enkel tralle fraktar dei inn og tek dei lenger og lenger ned i ei sjakt. Knirkinga frå tralla er alt ein høyrer, og vatn som dryp. Her og der står det arbeidarar som knapt hadde vore synlege om det ikkje var for lampene som er surra på kroppane deira.

Omtrent 300 meter under overflata, der lufta er svart og sval og kolet under beina er mjukt og vått, bryt ein eksplosjon ned ein heil vegg av kol. Små, sotete klumpar vert samla i bøtter og trilla ut, for å bli lasta om på lastebilar som hastar bortetter landevegen og spreier eit oskelag overalt.

Så djupt er regjeringa involvert i kol at denne gruva, til liks med andre, er eigde av staten. Det er òg dei fleste kraftverka. Kol subsidierer det omfattande jarnbanenettet i landet.

Personen på toppen av dette systemet, den indiske statsministeren Narenda Modi, har freista framstå som ein forkjempar for rein energi.

Men Modi har innvigd nye kolgruver òg. Regjeringa hans har gjort det lettare for industrien, inkludert gruveindustrien, å få miljøløyve, til fortviling for miljøvernarar. Dei indiske statseigde selskapa byggjer nye kolkraftverk over heile landet, nesten alle er finansierte av bankar frå offentleg sektor.

I eit intervju seier den indiske energiministeren, Ajay Bhalla, at bortimot 50 gigawatt med ny kolkapasitet er under bygging. Det er ein brøkdel av det som var under utvikling for berre eit tiår sidan, da ein rekna med at energibehovet i India ville auke sterkt. Mange av dei nye kraftverka er meinte å erstatte eldre anlegg som forureinar meir. Men sola vil ikkje gå ned for kol på lenge enno, spår han, ikkje før det finst ein billig og effektiv måte å lagre vind- og solenergi på.

Analytikarar seier at India må byggje om straumnettet sitt med tanke på tida etter kol. Batteriteknologien utviklar seg fort. Mikronett kan erstatte tradisjonelle elsystem. Mange eksisterande kolkraftverk går no med låg kapasitet, fleire er ute av drift, og nye energieffektive standardar kan minske etterspurnaden så sterkt at dei vil sitje att med ei mengd nedlagde, kostbare kolkraftverk. Denne haugen av tapte verdiar er det dei offentlege bankane som vil sitje attende med.

Nett no står kol likevel for 58 prosent av Indias energi.

«Det er ikkje det at eg er så villig til å bruke kol», seier Bhalla, «men eg må.»

Einerett: New York Times / Dag og Tid
Omsett av Lasse H. Takle