Vindkraft

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

«Mot vinden er det fåfængt å blæsa», sa Ivar Aasen. Lenge såg det ut som han hadde rett, men i vår snudde «auståvinden som vil dræpa kvar ein ting», som Henning Sommerro ein gong song i Grand Prix. Nok klisjear. Noreg skal få massivt med ny vindkraft for å berga klimaet, har eit samla storting vedteke. Men det er òg eit faktum at mange nordmenn denne våren har byrja ein storstilt kamp mot vindturbinar og vindkraft. Dei vil ikkje ha det i naturen sin.

Motstanden kan ha kome for seint. Eit land som Danmark har litt fleire innbyggjarar enn Noreg. Dei nyttar kvart år 30 terawattimar (TWh) straum og produserer 15 TWh vindkraft. Før året er omme, står det minst 10 TWh vindkraft klar i Noreg, og på sikt kjem det truleg mykje meir enn Danmarks samla forbruk. Men alt no produserer Noreg 150 TWh om vi i tillegg til vasskrafta tek med den vinden som har kome og kjem i år. Det er langt meir enn vi nyttar. Somme vil seia at vi treng vinden til å elektrifisera transportsektoren. Kanskje, men sjølv om vi elektrifiserer både ferjene, bussane og personbilane fullt ut, viser prognosane frå NVE at kraftoverskotet vert stadig større.

Kvotemarknaden

Eit anna moment er at Noreg er med i EUs kvotemarknad for klimagassar. Det vil seia at utsleppa frå kraftsektoren i EØS-området er politisk avgjorde. Går utsleppa ned i eitt land, går det opp i eit anna, alt etter kva EU set som tak for utsleppa og prisnivået på kvotane. Og klimagassar verkar, som vi veit, ikkje nasjonalt, men globalt. Dei store syndarane USA, Kina og India er dessutan ikkje med i kvotemarknaden. Kvart kvartal byggjer Kina ut meir kolkraft enn den samla norske kraftproduksjonen.

Men sett vekk frå det globale, er det lurt av Noreg å byggja ut vindkraft? For å gje svaret med ein gong: Forvirringa er bortimot total. Lat oss byrja med vinden og kvar han blæs. Det aller meste av vindkrafta skal byggjast ut på Vestlandet. Der er nettet dei siste åra vorte kraftig utbygd og vert stadig forsterka. Denne utbygginga vert i hovudsak finansiert av skattebetalarane gjennom nettleiga, som i fjor i gjennomsnitt var på vel 30 øre før skattar og avgifter. Vindkraftselskapa slepp i praksis å betala særleg for nettet som trengst for å få ut krafta. (Dei betaler rundt 1,3 øre per kWh for bruken pluss noko for utbygging i område som ikkje har god nettkapasitet. Men det siste gjeld ikkje i særleg grad på Vestlandet.) Dessutan blæs det mykje på Vestlandet, som dimed er eit av dei best eigna områda i Europa for vindkraft. Såleis har det vorte lønsamt for tyske og sveitsiske pensjonsfond å investera i vind på Vestlandet, der dei får i tillegg til vind, subsidiar og billig nett.

Eksport? Tja

På toppen har Noreg og Vestlandet fått eller får kablar med stor overføringskapasitet til Tyskland, Danmark, Nederland og Storbritannia. Då skulle ein tru at vi kunne eksportera all denne nye vindkrafta frå Vestlandet i staden for som no å importera 5 TWh vindkraft frå Danmark per år. Men nei, det går ikkje, seier samfunnsøkonomen Arne Festervoll, som er deleigar i Adapt Consulting, og som i mange år har analysert den norske og europeiske kraftbransjen.

– Heile dette området er ein del av Nordsjøbassenget, som går opp langs Vestlandet. I Nordsjøbassenget blæs vinden samstundes. Noreg har kunna importera vindkraft frå Danmark av di vårt kraftnett har vore utan vindkraft. No kjem vårt nett til å verta fylt av norsk vindkraft, og då er det ikkje plass til den danske. Når vinden blæs, vil det altså oppstå eit enormt el-overskot i heile området. Alt no slit danskane med å eksportera til Noreg om sommaren, av di vi har fått ein del elvekraft som ikkje kan regulerast. No vert dette normalsituasjonen året gjennom.

Dimed mistar både Nord-Tyskland, Storbritannia, Danmark og Nederland høvet til å eksportera kraft til Noreg når vinden blæs der, og motsett mistar Noreg høvet til å eksportera vindkraft til desse landa når vinden blæs her, meiner Festervoll. Kablane og kraftnettet vert overfylt, som vi alt ser døme på i Nord-Tyskland, der vindkrafta vert kopla av halvparten av tida av di nettet ikkje har kapasitet. I dag er det ikkje eit kraftig nok nett i Tyskland til å overføra all vindkraft frå nord til sør og til grannelanda. Polen har fysisk blokkert mykje av den tyske vindkrafta, sidan ho gjer nettet deira ustabilt, og den felles tysk-austerrikske kraftmarknaden har brote saman på grunn av overlast på nettet. Diverre ser det heller ikkje ut til at tyskarane i dag er viljuge til å byggja nytt nett mot sør. Den lokale motstanden mot kraftleidningar har så langt stogga alle planar.

Statnett

Auke Lont er administrerande direktør i Statnett, som eig alle utanlandskablane. Han ser òg problemet med at vinden blæs likt i Nordsjøbassenget.

– Når det vert bygd ut store mengder vindkraft i landa rundt Nordsjøbassenget, må det heilt klart byggjast nye kraftleidningar i Europa for transportera krafta til dei store forbrukssentera, der dei tradisjonelle termiske kraftverka òg vert lagde ned. Meir nett mellom land er eit tiltak for å integrera vindkraft kostnadseffektivt. Men vindkrafta vert produsert nokolunde samstundes i Nord-Europa, og difor er planane om utveksling relativt moderate samanlikna med den massive vindkraftutbygginga.

Men det er likevel ikkje til å koma forbi at importkapasiteten til Noreg vert stor når alle dei planlagde utanlandskablane er ferdige. Alt no tek Noreg ein tredjedel av dansk vindkraftproduksjon. Den kan Statnett ofte importera billig og selja dyrare her heime. Dette gjev Statnett relativt gode såkalla «flaskehalsinntekter». Når Statkraft importerer billig frå Danmark, reduserer eller stengjer magasina sin kraftproduksjon for så å produsera meir når vinden i Danmark ikkje blæs. Snart kunne vi hatt det same lønsame import–eksport-regimet med dei nye kablane til Storbritannia og Tyskland.

– Det vi er opptekne av, er at våre investeringar skal vera samfunnsøkonomisk lønsame i ein kraftmarknad der fornyeleg kraft og lagring vert stadig meir dominerande. Analysane våre indikerer at prisskilnadene fyrst vert noko reduserte av nye samband, og så aukar att som fylgje av utviklinga mot meir fornyeleg og mindre termisk produksjon. I tillegg vert reguleringskapasiteten i det norske vasskraftsystemet meir verdifull, til dømes gjennom nesten kostnadsfritt å kunne regulera ned når vi har høve til å importera kraft billig frå andre land.

Ikkje vårt bord

– Men hadde det ikkje vore betre at Noreg ikkje bygde vindkraft, sidan vi då kunne teke mot billig vindkraft frå granneland, som igjen hadde generert inntekter for Statnett, som då kunne redusera nettleiga i Noreg?

– Kor mykje vindkraft som skal verta utbygd i Noreg, er opp til andre enn oss å vurdera, ut frå kraftmarknad, miljøomsyn, reguleringar og så bortetter. Det kan ikkje verta basert på flaskehalsinntekter. Nytten av kabelporteføljen er bygd på verdiskaping, klimaverdi og forsyningstryggleik.

Lont hadde ikkje høve til å stilla opp til eit direkte intervju, og svara hans er baserte på spørsmål per e-post via kommunikasjonsavdelinga. Difor har vi ikkje høve til oppfylgingsspørsmål, som vil vore naturleg i eit vanleg intervju. Men som vi ser, har ulike aktørar og ekspertar ulike oppfatningar. Festervoll meiner at vi ikkje kan importera billig vindkraft frå grannelanda, sidan dei blæs på likt. Lont og Statnett meiner vi kan importera billig og auka verdien på magasinkrafta. Systerselskapet til Statnett, Statkraft, kunngjorde nyleg på si side at dei ikkje vil byggja ut meir vindkraft etter at dei noverande prosjekta er avslutta. Dei seier dei vil slutta av di meir vindkraft reduserer verdien av den store mengda magasinkraft dei har.

Endå meir usemje

Det er heller ikkje semje om kor mykje kraft vi treng i framtida.

– Vi har nyleg lagt fram ein rapport som viser at Noreg gjennom elektrifisering kan halvera klimautsleppa, og at dette krev 30–50 TWh i ny årleg produksjon, seier Lont.

«Norge og Norden har kraftoverskudd, vi har ikke bruk for mer effekt eller energi før vi tar den i bruk til industriutvikling», uttaler professor Leif Lia ved Vassdragslaboratoriet/ Institutt for bygg og miljøteknikk ved NTNU, og han er ikkje åleine. «Vi får nok elkraft til at alt i Norge kan gå på strøm selv om ingen nye vindkraftprosjekter på land får konsesjon», skriv sivilingeniør Erik Fleischer i Dagens Næringsliv.

Det alle derimot ser ut til å vera samde om, er at magasinkraft er mykje meir verd enn vindkraft, og magasinkraft kunne vi enkelt ha fått mykje meir av. Sivilingeniøren Mikal Naug Aas har granska kor mykje meir effekt og auka produksjon vi kan få ut av eksisterande magasin, ved å sjå på oppgradering som alt har vorte gjennomførte dei siste 15 åra, og så vurdera kor mykje auka produksjon ein kunne få ut av komande prosjekt. Den potensielle kapasitetsauken var på 23 prosent i gjennomsnitt. Sauda auka sin kapasitet med 61 prosent då dei oppgraderte. «Det er mulig å øke den årlige produksjonen med mellom 22 og 30 TWh gjennom opprustnings- og utvidelsesprosjekter i norske kraftverk», konkluderer Lia i eit intervju på internsida til HydroCen ved NTNU. Men han trur ikkje det kjem så mykje meir magasinkraft likevel.

«Tanken om et grønt batteri mot Europa er besnærende, men jeg tror ikke det kommer i det omfanget som har blitt diskutert, dessverre. Det vil kreve svære politiske beslutninger, både her hjemme og i andre land. Likevel blir vi trigget av det europeiske systemet og deres behov for vannkraft som miks i deres uregulerte energisystem.»

Skattesystemet

Men uavhengig av kva dei gjer ute i Europa, kvifor oppgraderer vi ikkje meir, og kvifor byggjer vi ikkje ut meir ny magasinkraft når alle ser ut til å vera samde om at magasinkraft, om vi fyrst skal ha meir kraft, er meir samfunnsøkonomisk lønsam enn vindkraft, og at vi lett kunne ha eksportert denne krafta? Ein av grunnane er skattesystemet. Alt i alt vert magasinkraft skattlagd med nær 60 prosent av overskotet, vindkraft har 23 prosent og skal truleg vidare ned til 21 prosent. I tillegg har vindkraft gode avskrivingssatsar, sidan vindturbinar berre varer i 20 år, medan magasinkraft i praksis varer nær evig. Når vindkraftprodusentane heller ikkje må betala særleg for nettet, vert det dimed mykje meir bedriftsøkonomisk lønsamt å investera i vindkraft enn i magasinkraft i mange tilfelle. Og det sjølv om magasinkraft er mykje meir samfunnsøkonomisk lønsamt enn vindkraft. Det problemet kunne vorte ordna ved å påleggja vindkraft betaling for natur gjennom grunnrenteskatt, slik det er for magasinkraft, men det har ingen politiske parti i Noreg gått inn for.

Det vi i alle høve kan slå fast, er at det er brei og djup usemje i spørsmålet om vi treng meir vindkraft, om denne er lønsam, og om vi i det heile teke kan eksportera vindkraft til omverda. Nei, vi vart neppe meir kloke av denne artikkelen heller. Diverre finst det heller ikkje ei samla offentleg utgreiing om kva slags kraftsystem vi vil ha i framtida.

Ein som heilt har gjeve opp både sol og vind, er Bill Gates: «Vi må slutta med dette fornyeleg-tullet», sa han på Stanford University i fjor. «Det gjev ikkje stabilitet.» Han meiner svaret på klimakrisa er atomkraft.

Lont ser ei anna framtid. «Dei fallande kostnadene ved å investera i sol- og vindkraft er heilt klårt ein enorm fordel», skriv han i e-post-intervjuet.