«Det går godt i norsk økonomi. Ledigheten er lav.» Slik byrjar Finansdepartementets nettsak om statsbudsjettet 2020, og slik trudde eg det var: Av alle problem eg ikkje trudde vi hadde i Noreg nett no, var arbeidsløyse temmeleg høgt oppe på lista. Tvert om: Stadig høyrer vi NHO, Virke og verksemdene sjølve peike på kor vanskeleg det er å finne kompetent arbeidskraft.

Men dersom det er slik: Kvifor må vi då kutte i stønaden til unge på arbeidsavklaringspengar (AAP), slik regjeringa no legg opp til i framlegget til statsbudsjett? Dersom sysselsettinga er høg og arbeidsmarknaden i Noreg er sugen på fleire arbeidstakarar, bør vi ikkje då ha råd til at dei som faktisk ikkje kan jobbe, får den hjelpa dei treng?

Arbeidsløysa i Noreg er låg nærast same kva anna land vi vel å samanlikne oss med. Om det inneber at sysselsettinga i Noreg er høg nok, eller at den høge prosentdelen nordmenn på ulike trygder skjuler låg sysselsetting, er ei mykje diskutert problemstilling denne teksten ikkje tek mål av seg til å gje svar på.

Men teksten tek inn over seg at sysselsettinga i Noreg for tida er 67,9 prosent. For dei mellom 15 og 24 år er ho på 50,7 prosent – 5,1 prosentpoeng lågare enn i 2007.

Nett desse to siste tala seier nemleg noko om ein arbeidsmarknad som er stadig vanskelegare å kome inn på. Og det er eit problem som ikkje bør få vekse seg særleg stort før vi tek tak i det.

Udugelege tiltak

Nett det, å ta tak i problemet, er truleg det regjeringa no meiner dei gjer, når dei reduserer stønaden til dei under 25 som mottek AAP frå kring 180.000 til 130.000 kroner årleg.

«Hva vi sparer, går krone for krone til tettere oppfølging av de samme ungdommene», sa statsråd Anniken Hauglie (H) til VG.

Kva er denne oppfylginga ho siktar til? Det er lett å sjå føre seg at ho tenkjer på arbeidsmarknadstiltak. Og så er det lett å tenkje på Riksrevisjonens undersøking av forvalting og bruk av arbeidsmarknadstiltak i Nav i fjor: Undersøkinga synte nemleg at 75 prosent av personane med nedsett arbeidsevne som var innom eit arbeidsmarknadstiltak, var utan jobb eit år seinare. Endå eit år etter hadde berre 10 prosent fleire av dei opphavlege deltakarane kome i jobb. Aller dårlegast sjanse til å få jobb etter arbeidstrening har personar som går inn i tiltaket på arbeidsavklaringspengar: Sjansen er berre 17 prosent etter eitt år.

Riksrevisjonen slår fast at om tiltaket skal fungere, vil det krevje monaleg tettare oppfylging og større innsats frå Nav i kvart enkelt høve. Det er mogleg dei 119 millionane som Hauglie sparar på AAP, skal gå til dette, men kor mykje monnar det når etaten samstundes får eit generelt, avbyråkratiserings- og effektivitetsreformbasert ostehøvelkutt på nesten 60 millionar kroner?

Innleigde problem

Kanskje er dei verkeleg skumle, løynde tala i norsk sysselsetting likevel ein heilt annan stad – utanfor sjølve statistikken: Stadig fleire jobbar i Noreg, men stadig færre av dei er norske, og stadig færre veit om dei har jobb å gå til om fire, seks eller tolv månader.

Ein av fem nye lønstakarar i Noreg i fjor var innvandrarar på korttidsopphald. Desse er ikkje ein del av arbeidskraftundersøkinga til Statistisk sentralbyrå. 70 prosent av veksten i næringsgruppa «forretningsmessig tenesteyting» kjem frå arbeidstakarar på korttidsopphald, ifylgje LO. Og den største kategorien «forretningsmessig tjenesteyting», det er innleige av arbeidskraft, som er ei arbeidsform den sittande regjeringa ynskjer høgst velkomen. I nyleg framlagde statsbudsjett nyttar dei til dømes meir innleige som argument for å halvere permitteringstida i fiskeindustrien: Næringa har hatt særreglar for permitteringar som fylgje av ujamn råvaretilgang, men mellom anna på grunn av auka bruk av innleige er bransjen no «bedre i stand til å møte usikkerheten», ifylgje Fiskeridepartementet.

Det er mogleg bransjen er betre rusta til å møte svingande fiskefangstar, men han er truleg i langt dårlegare stand til å ta vare på sine faste tilsette, for ikkje å snakke om å sysselsette fleire. Og han er knappast åleine: Nyleg fann byggfagforeininga Union ulovleg innleige på 78 prosent av dei 50 byggeplassane dei kontrollerte i Bergen. Det er altså verksemder som ikkje fylgjer lova, ei lov som i seg sjølv er temmeleg romsleg.

Tenk deg at du er ung, usikker og utan erfaring: Er dette eit arbeidsmiljø, ein arbeidsmarknad, ein konkurranse det freistar å delta i?

Tøff konkurranse

Kven er ungdommane som går 2020 i møte med ein tredjedel mindre pengar på konto? Er du 24, 25, 26 år og utan arbeids­erfaring fordi du har brukt heile livet ditt på rus, stiller du ikkje sterkt i arbeidsmarknaden, sjølv om du er blitt aldri så rusfri. I alle fall ikkje om du lyt konkurrere med ei heil verd av jamgamle, blodfriske arbeidstakarar som gjerne jobbar helsa av seg nokre månader for å legge seg opp pengar til fleire nye månader heime med familien.

Ordet «sysselsett» bør kunne innebere meir enn berre «pengar på konto inneverande månad». Ordet bør kunne tilleggast innhald som tryggleik, respekt og sjølvkjensle. At det er verdiar ein grensesprengd norsk arbeidsmarknad er på veg til å miste, er eit mykje større problem enn nokre tusenlappar for mykje inn på kontoen til nokon som ingen på nokon måte kan hevde har for mykje der frå før.

Siri Helle er journalist og fast skribent i Dag og Tid.