Så er vi her att, desse 68-arane, 50 år etter dette annus mirabilis. Som den vonde hosten. Den mest sjølvsentrerte generasjonen i soga. Desse lurvete 68-arane som har bite seg fast på universiteta, i forlaga, i pressa, i forfattarstanden. No kjem biologien og tek oss. Uha!

Har 68-arane «gjort ein skilnad», som det heiter? Er det noko poeng i å skriva om dei nok ein gong utan anna enn som øvingar i politisk arkeologi?

Sosiologisering

Med «68» må ein fyrst og fremst teikna riss av ein mentalitet, ei tidsånd. Eg vil kalla denne tidsånda for sosiologiseringa av livskjensla. Å sosiologisera tyder å feste blikket på korleis idear, samfunnsstrukturar og institusjonar faktisk verkar, ikkje slik dei vanlegvis vert skjøna eller omtala. 68-arane kledde av, ikkje på, meinte dei sjølve. 68-rørsla stilte spørsmål med eit maktkritisk blikk. Dei ville sjå bak fenomena og ordningane.

68-arane var såleis prinsipielt mistenksame. Politisering av samfunnsområde etter samfunnsområde vart konsekvensen. Dei spurde: Korleis fungerer religionen? Dei såg noko bak heile tida. Dei meinte å kunne tyda verknadene av «kapitalismen» og sjå konspirasjonar. For fenomena var ikkje slik dei gav seg ut for å vera, nei. Sosialdemokratiet vart til dømes fort handlangar for kapitalismen. Dei visste det ikkje sjølve, men 68-arane visste det.

Autoritetsoppløysing

I denne verda var dei nye samfunnsvitskapane den nye generasjonens lingua franca, eit sett av forståingsformer som gav 68-arane eit argumentativt hegemoni framfor den gamle litterære ålmenta. No var det slutt på Bjørnson-hegemoniet i Noreg. No skulle det tenkjast tankar som høvdingen på Aulestad aldri ville eller kunne ha tenkt, for å parafrasera diktaren til denne generasjonen, Georg Johannesen.

No kom 68-filosofane, 68-sosiologane og 68-statsvitarane med det kjølige, analytiske blikket. Ofte var dei berre etterplaprarar av stoff dei fekk eit moteprega tilhøve til, men som dei ikkje skjøna konsekvensen av.

Internasjonalisering

Ei naturleg fylgje av sosiologiseringa av livskjensla var det internasjonale engasjementet. Vietnamkrigen er heilt avgjerande å ta med her fordi to straumar kom saman i han: motstand mot alle former for kolonialisme og imperialisme, anten han var fransk, britisk eller amerikansk, og ein inngrodd USA-skepsis, ofte forkledd som forakt for amerikansk populærkultur.

Det siste var ofte utløyst av ei kulturell kjensle av trugsmål mot heimleg kultur og sjølvstende. Eg trur ein til dels umedveten halvaristokratisk forakt for amerikansk massekultur låg som ein bivrande streng under USA-motstanden på norsk venstreside.

Antiimperialismen førte til ei ny interesse for den tredje verda og mykje romantisering og forenkling. Ekstremt tok dette form av ei orsaking av alle menneskerettsbrot «der ute» – berre dei kom frå dei «rette» rørslene. Les Jean-Paul Sartres innleiing til Frantz Fanons pamflett Jordens fordømte (Pax, of course), og du vil sjå ei valdsdyrking og ein antivestenmentalitet i betongaktig høgare potens.

Menneskerettar vart til fordekt kolonialisme – og kva rett har vi i det dekadente Vesten til å setja oss på den høge kolonialistiske hesten og døma regime i den tredje verda? For antikolonial vald er jo reinsande.

Fridomslengt

68-opprøret i Paris var eit antiautoritært oppgjer og eit utopisk frambrot. «Lukke, eit hittil ukjent omgrep i statsvitskapen», stod det på husveggene på Sciences Po i Paris i det sjeldne halvanarkistiske opprøret som kom så brått. Men som Nina Witoszek har mint oss på nyleg, gjekk det eit skilje i Europa i desse åra. I Paris, Berlin og til dels Oslo vart studentane førte i retning av nye autoritære former.

Eg vil meine at det er ei indre lenkje mellom autoritetsfallet i kjølvatnet til 68 og det eg vil kalla ei forkrøpling av fridomsbodskapen i opprøret. Utan dette autoritetsfallet er til dømes ikkje AKP (m-l) i Noreg tenkjeleg. Denne romantisk-totalitære rørsla frå 1968 er stikk i strid med fridomsessensen i opprøret.

På den andre sida er heller ikkje det som kom til høgre, tenkjeleg utan denne oppløysinga: den brutale neoliberalismen. Han er òg temmeleg autoritær, liberalismens ekstremvariant: eindimensjonal i politikkoppfatning, ein bidragsytar til å rulla demokratiet tilbake gjennom å leggja fleire og fleire samfunnsområde inn under éin logikk: marknaden.

At mykje av 68-opprøret forfall til autoritære haldningar, og Tyskland òg med terrorisme, kjem av den manglande respekten rørsla hadde for intellektuelt og politisk mangfald. Demokratiet vart teke for gjeve. Dei skjøna ikkje at demokratiet måtte kjempast for.

SV kjempa mot m-l-rørsla, men mange SV-arar hadde likevel eit ukritisk tilhøve til autoritære rørsler – som maoismen og fleire frigjeringsrørsler i den tredje verda. Denne manglande kritikken må dei sjølve svara for, men ei forklaring kan vera at det representative demokratiet vart sett på som ein overbygning over den kapitalistiske produksjonsmåten, som mange SV-arar av natur mislikte.

Bernt Hagtvet er professor i statsvitskap ved Universitetet i Oslo og Høyskolen Kristiania og fast skribent i Dag og Tid.