«Stor eiendom med 3 bygninger og båtstø», står det. På Finn.no, i salsannonsen for fritidsbustaden som vidare skryter av parkeringsplass, to stover, båtstø og «ca. 15 minutter med bil til Spangereid med butikk, bensinstasjon, hotell». Så langt, så godt, men så kjem det: «og et yrende folkeliv i sommermånedene».

I skrivande stund er det 4138 treff på «Fritidsbolig til salgs» hjå Finn.no. Kor mange av dei burde vore heilårsbustadar? Ein ting er Vestre Tangen Gård – ein «representativ eiendom med stor, nyere og innholdsrik bygningsmasse, stall, stor tomt med strandlinje» til 37 millionar – her har sjølv meklaren skjøna at det kan vere lurt å skrive at det kan søkast om bruksendring til heilårsbustad sjølv om noverande eigar har nytta eigedommen som feriehus. Ein annan ting er «Småbruk på ca. 19,7 mål – Usjenert – Flott utsikt utover dalen» til kr 990.000. Kvifor i alle dagar skal ikkje folk bruke kvardagane sine her?

Trua på oss sjølve

«Kort avstand til Oslo» står det i annonsane, og i det ligg implisitt at køyreturen til Oslo skal gå føre seg søndag kveld.

Kven har skulda for at det er slik? Er det rike byfolk som kjøper ut fattige bygdestakkarar? Prisane på fritidsbustader aukar: Ei gjennomsnittleg fjellhytte kosta 1,7 millionar kroner i februar, men talet på selde (og kjøpte) hytter har gått jamt ned dei siste to åra.

Kan det vere vi sjølve, vi som bur utanfor storbyane, som legg bustaden vår ut for sal og følger rådet frå meklaren om at marknaden er større – og det er godt mogleg prisen vert betre – om huset vert lagt ut som fritidsbustad, og ikkje vågar å selje oss som eit permanent livsval? Som ikkje har heilt trua på at byvande utanforståande kan bygge og bu i «fantastisk utsikt», «unike friluftsopplevelser» og «fascinerende dyre- og fugleliv tett innpå eiendommen» både sommar og vinter, i gode og vonde dagar?

Villadraumen – eller?

Truleg handlar det mykje om forventningane vi har til kva ein god bustad skal vere. Ein bustad på bygda skal gjerne vere både større og flottare og ha meir hage og større garasje enn vi forventar av eit krypinn i byen.

Og i ei verd av interiørmagasin, eksteriørmagasin og kampen om den perfekte heimen, kva kan vi eigentleg forvente at folk vil bu i? For litt høge horisontar i den retninga, lat oss sjå på Vang kommune i Valdres.

I 2007 kjøpte kommunen den fråflytta husmannsplassen Øvre Brekkebakkadn for å sikre seg tilkomst til annan kommunal skog. Ti år seinare var det tid for å selje eigedommen. Men kva i alle dagar gjer ein med 72 mål ustelt skog og innmark og eit tun med bustadhus og løe i sterkt forfall, utan verken straum, vatn eller bilveg fram?

I Vang valde dei å late næringsutviklaren Innovangsjon legge eigedommen ut for sal. Dei bad interesserte kjøparar sende inn skisser over kva dei kunne tenke seg å gjere med eigedommen.

Innovangsjon er eit samvirkeføretak med eitt mål: at Vang skal ha 1724 innbyggjarar i 2020 (i dag har dei 1601). Kan ei rønne i skogen bidra?

Det kunne ho, men ikkje utan politisk vilje. Tre bod kom inn på eigedommen: to frå eksisterande innbyggarar, kvart på 100.000 kroner, og eitt frå ein utanbygds, på 50.000 kroner. Rådmannen innstilte, ikkje overraskande, på sal til ein av dei fyrstnemnde. Men kommunestyret ville det annleis og selde til sistnemnde. I skrivande stund er flyttelasset på veg til Øvre Brekkebakkadn på tohjulstraktor, og Vang kan bokføre ein skattebetalande innbyggjar i pluss.

Lat det inspirere

Ein kan sjølvsagt ikkje vente at privatpersonar oppfører seg slik Vang kommune gjorde. Kanskje kan ein ikkje eingong vente det av tronge kommuneøkonomiar, eller tru at å ta over straumlause husmannsplassar er noko for alle.

Men ein kan late seg inspirere av at det er mogleg for ein liten kommune å nå mål om ein verdset dei høgt nok. Ein kan innsjå at tilgang på billege bustader av varierande storleik, sentrumsnærleik og standard er ein føremon ein bør bruke til meir enn berre å bygge yrande folkeliv i sommarmånadane.

Å slå seg ned ein stad handlar ikkje berre om jobbmarknad og skuletilbod, men òg om ein fysisk bustad. Vi som alt bur her, veit at friluftsopplevingar er ei like stor glede på tysdagar som på laurdagar. Skal vi gje andre same innsikta, må vi sørge for at terskelen for å prøve er lågast mogleg: Om kvadratmeterprisen er lågare utanfor byen, spelar det mindre rolle om det berre er enorme einebustadar for sal. Då vert prisen – og lånet – høgt.

Mindre hus med lågare standard kan vere gode nok for mange fleire enn vi får inntrykk av ved å lese salsannonsane.

Plikt til å nekte

Kva ville skjedd om vi utanfor storbyane kravde like mange hytter i byen? Per i dag er ikkje det juridisk eller skattemessig mogleg. Ein fritidsbustad i byen vil alltid vere ein «sekundærbustad», med likningsverdi meir lik ein heilårsbustad enn ein fritidsbustad.

Slik skal det sjølvsagt vere. Byane er fulle nok som dei er, utan bueiningar som står tomme delar av året. Det er mellom anna difor vi har hotell og vener og familie med sovesofa.

Men kvifor skal det vere annleis andre vegen? Ifylgje Statistisk sentralbyrå er det per i dag 32.891 heilårsbustadar som vert nytta som fritidsbustadar. Mange av dei drygt 400.000 hyttene kunne sikkert ha fungert på same vis.

Det er for enkelt å lese dette som ein tekst for eller mot buplikt. Buplikt kan vere viktig, men saka handlar om mykje meir enn det: Ikkje minst fordi alle kommunar har gode høve til å nekte omregulering av heilårsbustadar til fritidsbustadar om dei ynskjer det – heilt uavhengig av om kommunen har vedteke buplikt eller ikkje. Det er ein rett – ja, kanskje til og med ei plikt – dei bør bruke monaleg mykje oftare.

Siri Helle er journalist, forfattar og fast skribent i Dag og Tid.