I det gamle Sovjet blei det produsert ei rekkje systemkritiske vitsar. Her er ein av dei: Leonid Bresjnev fekk vitjing av den gamle mor si då han var etablert som generalsekretær i partiet. Han synte henne stolt rundt i dei slottsaktige romma han budde i, og ikkje minst var han kry av den store samlinga si av veteranbilar. Mora var storleg imponert, men mot slutten av omvisinga kom ho med eit engsteleg spørsmål: «Kva om dei raude kjem tilbake?»

No er det ikkje lenger mor Bresjnev som er engsteleg, det er norsk høgreside. Kristin Clemet erklærte i april at det no er på tide å ta partiet Raudt alvorleg. Å ta dei alvorleg tyder for Clemet å jaga dei ut av debatten, ved å karakterisera dei som illiberale. Ho les programmet, og finn ei rekkje formuleringar der som minner om totalitær kommunisme eller i det minste aggressiv anti-kapitalisme. Seinare har Hanne Skartveit fylgt opp i VG langs dei same linjene. Skulle Raudt koma over sperregrensa og få sterk påverknad på AP, vil eit farleg, anti-kapitalistisk parti kunna prega ei eventuell ikkje-borgarleg regjering. Dei raude vil koma tilbake.

Det er ikkje vanskeleg å finna problematiske element i programmet til Raudt. Det er uklart kva slags økonomisk modell dei ser føre seg. Men det er heller ikkje lett å sjå at dei skulle truga det norske liberale demokratiet.

ubalanse

Vi kan gå inn i feltet frå ein annan synsvinkel. Modernitetsteoretikarar som Gunnar Skirbekk og Jürgen Habermas argumenterer for balanse mellom kreftene i eit moderne samfunn. Dersom eit samfunn blir berre stat, endar det som ein byråkratisk straffeanstalt, som DDR. Dersom eit samfunn blir berre marknad, blir det ein røvarkapitalistisk stat, som Russland under Jeltsin. Dersom eit samfunn blir berre kultur – forstått i sosiologisk forstand – kan det bli ein prestestat som Iran. Det gode moderne samfunnet lèt kultur (normer, verdiar, menneskerettar) setja grenser både for staten og for marknaden. Staten må ikkje bli total, det må heller ikkje marknaden.

Dei negative døma viser at når staten blir for dominerande, allierer han seg med enten marknaden eller kulturen. I den gamle kommunismen slo staten saman økonomi og stat i ein mislukka planøkonomi. Og fordi maktkonsentrasjonen vart for sterk, regulerte dei også kulturen med hard hand.

I dag er alliansen ein annan. Det er logikken frå marknaden som slår inn i staten. I undervisningssektor, helsevesen, samferdsel og infrastruktur er det marknadslogikken som skal vernast av staten. Dette er tankegangen i mykje av EU-byråkratiet, og det har til dømes gjeve oss håplause situasjonar som ambulanseflya i nord. Den økonomiske logikken i anbodstvangen er viktigare enn tryggleiken til samfunnsborgarane. I helsevesenet er det eigne folk som arbeider heile dagen med å prissetja kvar diagnose, og dei omtalar omsorgstenester som «produksjon» og pasientar som «ordrereserve». Systemet med å offentleggjere resultat for einskildskular, og ha fritt skuleval, er ein måte å bruka konkurranseelementet på i pedagogikken.

Marknad–stat-allianse

Det er ikkje Bjørnar Moxnes’ sosialistiske ideologi som endrar samfunnet i dag, det er ein kombinasjon av marknadslogikk og stat som har erstatta både den gamle planøkonomien og det gamle sosialdemokratiet, som brukte marknaden, men regulerte han.

Vår tids DDR-ideologi er ikkje ein statsstyrt økonomi utan noka opning for marknadskrefter. Det er ein ideologi som ser på marknadskreftene som den sentrale krafta som staten skal verna om. Det er nesten umogeleg å argumentera mot dette, fordi talsmennene for desse ideane avviser forsking på området. Det er skrive systematiske gjennomgangar av resultata av å skapa såkalla kunstige marknader i offentleg sektor, og dei viser at resultata er dårlege. Den britiske statsvitaren Christopher Hood gav i 2015 ut boka A Government that Worked Better and Cost Less?. Der går han gjennom dei reformene som Thatcher innførte og Blair (og Stoltenberg) fylgde opp, og som nettopp handlar om å bruka modellane frå marknaden i staten, eller sagt på ein annan måte: bruka staten til å verna marknadslogikken. Hans konklusjon er nådelaus og utvitydig. Desse reformene har skapt ein stat som ikkje driv betre, og som kostar langt meir. I Noreg lova Victor Normann at ein skulle spara inn fleire milliardar i offentlege kroner ved å «modernisera» staten, men det er milliardar ingen har sett. Derimot har vi fått eigne «moderniseringsministrar» som skal sørgja for at marknadslogikken ikkje møter motstand, ikkje i form av helsearbeidarar som set omsorg over marknad, ikkje i form av ambulansetenester der tryggleik er viktigare enn anbodskonkurransar.

Den reelle faren

Desse reformene har ført heile det politiske feltet over mot høgre, fordi sosialdemokratane har slutta seg til alliansen mellom marknad og stat. Men fordi det resulterande byråkratiet fører til motstand og maktesløyse hos mange menneske og svekkjer velferdsordningane, skaper dette grobotn for meir populistiske parti. Ein kan gjerne sjå på Raudt som ein del av det. Men det er i så fall ein liten del. Dei aller fleste frustrerte vender seg mot høgre, gjerne langt til høgre. Der finn dei forklaringa på problema sine i innvandring som rota til alt vondt og ein generell skepsis til politikk. Dette er farlege krefter.

Den politiske faren i dag er høgrepopulismen. Og den har ingen respekt for liberale rettar. Det har til og med eit av regjeringspartia vist.

Jan Inge Sørbø