Alle nasjonar har sine heltar. Krigsheltane er av så mange slag. Å samanlikna heltar over nasjonsgrensene kan gje oss eit interessant innblikk i psyken og soga til ein stat.

I Finland har dei skarpskyttaren som hadde femti sovjetiske liv på samvitet under vinterkrigen frå 1939 til 1940, som sin nasjonalhelt. Det er forståeleg; landet kjempa desperat for nasjonalt sjølvstende mot den russiske overmakta. Å drepa sovjetiske inntrengjarar var heroisk naudverje.

I Frankrike har dei Jean Moulin, motstandsmannen frå Chartres som drog til de Gaulle i London, vart send attende som leiar av motstandsrørsla, så meld til Gestapo (ukjent av kven) og torturert til døde av «slaktaren frå Lyon», Klaus Barbie. Barbie vart pågripen i Bolivia på åttitalet etter å ha levd i mange år som Klaus Altmann i ein tysk koloni.

Moulins lagnad seier mykje om stoda i Frankrike under okkupasjonen: om skiljelinene i motstandsrørsla mellom de Gaulle og kommunistane, mellom innland og eksil (som i Noreg), om svik og infiltrasjon og om de Gaulles til tider skjøre posisjon i England. Slik er Moulin ein spegel av fransk historie under krigen, med alle flekker og ljospunkt (han ligg gravlagd i Pantheon).

Fleire fluktvegar

Eg hadde ein ven frå Nederland i studietida. Far til Johannes van de Pool var aktiv i motstandsrørsla. Han var med i ein gjeng som hadde stole Gestapo-uniformer. Dei skulle dei bruka for å koma seg unna etter eit bankran. Johannes fortalde meg at far hans hadde kome seg vel unna banken etter ranet. Men eit britisk flyåtak hadde tvinga dei ut av fluktbilen, og då vart dei oppdaga. Alle vart skotne i kampen som fylgde.

Nederlendarane hadde ikkje Sverige eller Skottland som fluktveg. Berre ein nøye overvakt kanal. Tenk då på tsjekkarane, som var heilt innestengde. Eit særkjenne ved den norske motstandsrørsla var at ein hadde mange fluktvegar. Det gjorde at norske sabotørar kanskje kunne ta større sjansar med von om å koma seg vekk i levande live. Etter Vemork-aksjonen gjekk Rønneberg 45 mil til Sverige. Han kom seg til Skottland via Nordsjøen.

Mindre spenningar

Livet til Joachim Rønneberg fortel oss mykje om særpreget ved den norske motstandskampen. Det var spenningar mellom Ute-Noreg og heimefronten, og mellom kommunistar og andre, men ikkje slike som i Frankrike. Eg kjenner ikkje til personar i motstandsrørsla som gjekk til Gestapo for å snikmelda sine eigne. Altså svik innanfrå, ikkje provokasjonar eller infiltrasjonar. (Eg kan ta feil her og vil setja pris på å bli korrigert.)

I Tsjekkoslovakia gjekk den tredje mannen i aksjonsgruppa som drap Reinhard Heydrich i 1942, til Gestapo for judaspengar. Han vart avretta etter krigen; kompanjongane hans skaut seg sjølv i ei grotte i Praha etter å ha halde ut i lang tid mot overmakta. Det tsjekkiske ordet for høgforræderi er i dag namnet hans.

Me hadde Milorg-folk som kunne bruka våpen, men på heltegalleriet vårt saknar me finnen som skaut eit halvt hundre fiendesoldatar. Den norske krigen var av mindre heroisk format.

Kvardagsleg

Eg møtte Rønneberg som gut i Ålesund på femtitalet. Eg hugsar at dei vaksne fortalde om bragder i fortida, men stilt og diskré. Rønneberg tala aldri om det sjølv, gjorde i det heile ikkje så mykje vesen av fortida, måtte nærast dragast ut då Gunnar Myklebust ville skriva soga hans. Rønneberg tok til å halda foredrag seint i livet, og då for å fortelja ungdomen om denne tida, og for å minna om at den fremste fienden til demokratiet er at vi tek demokratiet for gjeve.

Eg hugsar røysta hans frå NRK lokalradio. Han kom oss i møte som ein stø kar, nærast som noko sjølvsagt og trygt. Kvardagsleg. Då han vart spurd om kva Vemork-gjengen var laga av, svara han at dei var representantar for gjennomsnittet av norsk ungdom på den tida; dei ville gjera ein innsats for fedrelandet.

Rønneberg var smålåten og ville ikkje bli skulda for å bruka krigsinnsatsen for å fremja eiga sak. Han vart til liks med Gunnar Sønsteby patent demokratisk, vart ikkje militant den eine eller andre vegen, stod for norske kjerneverdiar: demokrati og rettstryggleik.

Først etter krigen og Hiroshima og Nagasaki vart han medviten om kor viktig Vemork-aksjonen mot tungtvatnet var. Han fekk eit oppdrag og utførte ordren. Det galt ikkje berre Vemork. I januar 1945 lukkast det Rønneberg å sprengja Stuguflottbrua i Romsdalen og blokkera den tyske jernbanetrafikken i 19 dagar.

Ikkje eit skot

Toppunktet i soga om Joachim Rønneberg kom på Hardangervidda. Inn i hytta der Gunnerside-gruppa under leiing av Rønneberg låg i dekning, ramlar ein nordmann, kanskje ein krypskyttar. Slepper dei han laus, kan han forråde dei livsviktige sabotørane, og det kan føra til krigsrett om dei overlever. Skal Rønneberg avretta han? Han får eit tilbod: Ein annen i gruppa vil ta det på seg. Men Rønneberg seier nei. I staden lét dei han bli ein slags medskuldig, lét han syna dei vegen til Rjukan. Mannen får gå, men får vita at plystrar han, er det slutt. Han heldt tett.

Joachim Rønneberg løyste aldri eit skot under heile krigen. Det seier mykje om mannen.

Bernt Hagtvet er professor i statsvitskap ved Universitetet i Oslo og Bjørknes Høyskole og fast skribent i Dag og Tid.