Mange forstandige orkar ikkje valsendingar. Dei greier ikkje blandinga av billege salstriks og hol polemikk som politikarane overgir seg til når dei skal forklara kvifor vi skal røysta på dei. Difor slår dei av apparatet når sendinga byrjar. Og eg snakkar ikkje om politisk uinteresserte. Dette er folk som er engasjerte, som sterkt ynskjer at Erna skal gå av, eller at ho skal halda fram. Men den offentlege debatten om politikk byd dei imot. Kvifor er det slik?

Her vil eg peika på ein grunn. Det er for mange vesentlege saker ein ikkje snakkar om. Det er ikkje éin elefant i rommet, det er ein heil flokk. Det dreier seg om store saker som ikkje blir diskuterte, fordi dei ikkje utan vidare gagnar eitt av partia.

Den nye helseadelen

I ein stor artikkel i Tidsskrift for Den norske legeforening gjekk Rune Slagstad gjennom det han kalla den nye helseadelen. Med solid dokumentasjon syner han at det har laga seg eit sjikt av helsebyråkratar som har sin eigen agenda, og som i stor grad overstyrer politikarane. Dei har auka talet på helsebyråkratar frå 350 til 3500 på få år, og fleire og fleire av helsekronene går til å halda oppe stadig fleire byråkratiske nivå. Helsevesenet er blitt nesten umogeleg å styra, fordi dei politiske signala blir omforma til insentiv for å auka byråkratiet. Då Morgenbladet trykte artikkelen, hadde dei også snakka med nokre helsepolitikarar. Det var det mest forstemmande av alt. Dei avslørte i alle sine kommentarar at dei henta heile si forståing frå helsebyråkratiet; det fanst ikkje éin politisk tanke hos dei.

Dette er elefant nummer éin: Staten har innført styringssystem som har teke makta frå dei sjølv. Det er lettast å sjå i helsesektoren, men den same analysen gjeld for det akademiske systemet, som ikkje blir styrt av politikken, ikkje av akademikarane, men av byråkratiet. Eit namn på dette er New Public Management, som vart skapt av Thatcher, gjort sosialdemokratisk av Blair, og som i dag har gjort politisk styring så å seia umogeleg. All makt ligg i føretak og AS, og medisinsk ekspertise og akademisk autoritet er spela utover sidelinja saman med politikken. Men dette er heilt fråverande i den politiske diskusjonen.

Innvandringspolitikk

Den andre elefanten er innvandringspolitikken. Men er ikkje han synleg i rommet? Nei, han er ikkje det. Innvandringspolitikken er i dag fastsett av ein brei allianse frå Ap via mellomparti til Høgre. Det finst nesten ingen avvik i konsensus. Dei fører ein streng politikk, som ikkje vil bli endra ved eit regjeringsskifte. Eit døme: Studentar frå Marokko kan i dag få studieplass i Noreg, men dei får ikkje visum for å koma inn. Dei blir viste bort av «innvandringspolitiske omsyn». Denne strenge konsensuspolitikken blir ikkje diskutert, fordi alle dei etablerte partia mislikar det. I staden fungerer Frp som røykteppe; det er deira politikk som blir lansert, med stadig merkelegare utspel, frå åtak på menneskerettsomgrepet til mjuke forklaringar på svensk nazisme. (Listhaug: Svensk nazisme kjem av dårleg innvandringspolitikk). Dette ideologiske røykteppet tener til å skjula fakta: at det faktisk ikkje er nemneverdig usemje om norsk innvandringspolitikk. Han er streng, og vil halde fram med å vere streng. At alle partia (kanskje med unntak av SV og Raudt) har blitt samde om dette, er ein elefant i rommet. Her skal det teiast.

Forsvarspolitikk

Den tredje elefanten handlar om forsvarspolitikken. Det er rett nok diskusjon om heimevernet, men dette er berre eit symptom. Ein snakkar om det som er heime, ikkje det som er ute. Noreg har vore aktiv deltakar i krigane i Afghanistan og Libya og uoffisielt i Irak. Det styrande prinsippet i norsk forsvarspolitikk har vore at ein skal delta i dei krigane USA vil ha ein med i. Den store endringa kom med «det nye NATO» på nittitalet, der ein gjekk inn for intervensjonar i land som ikkje hadde gått til åtak på noko NATO-land. Ein gjekk, kort formulert, over frå forsvarskrig til åtakskrig. Resultata har vore katastrofale. Ingen kan formulera kva ein har oppnådd i Afghanistan, der grunngjevinga for krigen har vore alt frå demokratibygging via kvinnesak til antiterror. Alt har mislukkast. Libya var ein fungerande, diktatorisk stat, og er no eit statslaust område og ein ynglestad for terrorisme og menneskesmugling. Norske jagarfly spela ei hovudrolle frå basen sin på Kreta. Ein ytterlegare komplikasjon i forsvarspolitikken er at USA er leia av ein mann med sterkt nedsett dømmekraft og sterkt utvikla narsissisme. Kva skal vi gjera i ein slik situasjon? Det blir ikkje diskutert, det er ein elefant i rommet.

I staden kan vi krangla om K-en i KRL, storleiken på bompengane og utopiske tunnelar på Vestlandet til vi blir blå.

Men prisen er at dei mest interesserte og kvalifiserte veljarane ikkje greier meir. Dei trykker på den raude knappen på fjernkontrollen.

La oss håpa at dei likevel finn fram til valurnene. For under alle salstriks står det ting på spel. Som spørsmålet om vi skal vera forplikta på menneskerettskonvensjonen.

Jan Inge Sørbø er professor ved Høgskulen i Volda og fast
skribent i Dag og Tid.