Den bedrøvelege Trump-æraen har gjeve oss eit bedrøveleg uttrykk: Fake news – falske nyhende. I utgangspunktet er det fornuftig å skilja mellom falske og ekte hendingar og meldingar. Men det er ikkje slik uttrykket blir brukt. I praksis verkar det slik at mektige aktørar, og især «trumpen» sjølv, definerer alt han ikkje likar, som falske meldingar, medan han presenterer sine eigne løgner som den einaste sanninga. Det som kunne vore ei frigjerande avsløring av løgn og bedrag, blir ein aktiv reiskap til å skapa meir av dette og gje det eit sanningsstempel.

Tradisjon og retning

Etter det store rabalderet om Statistisk sentralbyrå (SSB), som eg ikkje skal skriva om her, er eg redd for at same lagnaden kan råka omgrepet om vitskap. Konflikten i SSB kan ikkje førast tilbake til éi konfliktlinje og éi sak. Men mellom motsetnadane som er til stades, er ulikt syn på økonomi som fag og vitskap. I økonomifaget, som i alle andre fag, er det sjølvsagt ulike tradisjonar og retningar.

Når vitskapen frå tid til anna blir hovudsak i media, kjem slike motsetnader til syne. Det utløyser ein mekanisme hos det store publikumet. Ein blir skuffa og sjokkert over at det finst motsetnader i vitskapen. Det skjer ein brå overgang frå nesten blind tillit til skepsis, og denne overgangen kan føra til ein generell vitskapsskepsis.

Dette ser vi ofte på det medisinske feltet. I utgangspunktet har dei fleste stor tillit til dokter og medisin. Så oppdagar ein at tidlegare sanningar brått er oppheva; ein forstår sjukdom annleis og behandlar han annleis. For somme fører det inn i total vitskapsskepsis, og vi får små folkerørsler av alternativmiljø og vaksineskepsis.

Mekanismen ser ut til å vera at for stor tillit brått kan slå over i skepsis.

Ureint spel

Ei sak som striden i SSB syner til fulle at vitskapen ikkje lever på ein pidestall høgt over samfunnslivet elles. Det finst einskildpersonar med personleg agenda, det finst ulike fagsyn og det finst politiske grupper som kan ta eit syn til fordel for seg. Ein kan også finna element av ureint spel i slike konfliktar – der som alle andre stader. Og det er sjokkerande for både lek og lærd, i ei tid der mest mogeleg skal vera kunnskaps- og vitskapsbasert.

Men desse svingingane i tiltrua til vitskapen avslører til sjuande og sist ei misforståing av kva rolle vitskapen kan ha. Det har vore tider då ein drøymde om å avskaffa politikken og erstatta han med vitskap. Då ein utvikla matematiske reiskapar til å halda styr på store tal og datamengder, var det somme entusiastar som meinte at meir enn halvparten av dei politiske spørsmåla kunne takast ut av politikken og leggjast til vitskapen – primært til økonomane.

Dette botnar i ei misforståing av kva vitskapen kan yta. Han kan skaffa fram kunnskap og leggja eit godt grunnlag for diskusjon. Men når avgjerdene skal takast, må ein bruka skjønn og ta i bruk verdiar. Då må den strenge vitskapen tre tilbake.

I den aktuelle striden ser det ut til at partane har ei forståing av dette. Når det er så viktig å halda SSB uavhengig av politisk styring, er det fordi ein må skilja mellom vitskap og politikk, sjølv om det klør i fingrane til eindel politiske aktørar.

Forakt

Men det blir verre dersom opinionen vender seg mot forskinga i forakt. Dersom forskinga ikkje er eintydig og ikkje rein frå påverknad av aktørar og grupper, vil ein kasta henne over bord. Då kan vi få amerikanske tilstandar der administrasjonen tilset fleire og fleire som ope nektar for det forskarane i all hovudsak er samde om. Mønsteret er at ein trur på den forskinga som gagnar eigne økonomiske interesser. Vitskapen som autoritet blir brukt som salsargument for eigne saker, men i realiteten overser ein vitskapens røyst.

Men vi treng ikkje reisa til USA. Det som blir rulla opp om finansiering av forsking kring oppdrettsnæringa, viser det same mønsteret: Ein treng vitskapsautoritet og blar opp millionar for å kjøpa han opp. Men vitskap som lèt seg kjøpa, er ikkje lenger vitskap. Å verna om vitskapens autoritet er difor ei fundamental oppgåve, viktigare enn alle einskildsaker.

Nettopp fordi det finst falske nyhende, må vi arbeida hardt for å finna truverdige nyhende. Og nettopp fordi det finst krefter som forstyrrar og påverkar vitskapen, må vi skjerpa krava til truverdig vitskap. Og det skjer ikkje ved at ein unngår usemje og arbeider fram eit kompromiss mellom alle retningar. Det skjer når dei vitskaplege aktørane utfordrar kvarandre og testar resultata til kvarandre. At det er strid i vitskapen, er eit livsteikn.

Vi slit nok med dei falske nyhenda. Vi må ikkje få ein falsk vitskap i tillegg.

Jan Inge Sørbø er professor ved Høgskulen i Volda og fast skribent i Dag og Tid.