I slutten av juni kom stortingsmeldinga En innovativ offentlig sektor (nr. 30 2019–2020). Det er i seg sjølv eit godt tiltak, sidan innovasjon er eit av dei mest brukte, men ikkje mest analyserte orda i dagens debatt. Om meldinga kan føra til ein meir kritisk gjennomgang og bruk av innovasjonsordet, er det på høg tid. Det fungerer i dag som eit slags trylleord, og det er eit passord ein må kunna om ein skal koma i betraktning for statlege pengar.

Meldinga inneheld også eit kapittel med definisjonar, utan at det blir gitt noka grundig omgrepshistorie. Definisjonen er svært generell: «Innovasjon er et begrep for forandring og utvikling som innebærer et brudd med tidligere praksis.» Det blir vidare skilt mellom skrittvis og radikal innovasjon, innovasjon som er tilsikta og planlagd, og innovasjon som skjer gjennom kriser (som til dømes koronapandemien).

Barometer

Éin ting ligg fast som premiss: Innovasjon er eit gode og fylgjeleg er motstand mot endringar eit tilsvarande vonde. Ein opererer med «innovasjonsbarometer», som viser vilje til og gjennomføring av innovasjonar i ulike land og regionar. Det er ingen spøk å ha svake tal på barometeret.

Utan diskusjon blir altså omgrepet normativt: Innovasjon er noko ein må vera tilhengar av. Om ein skrudde tida femti eller hundre år tilbake, kunne ein seia at innovasjon er radikal politikk, det er vilje til endring, som reform eller revolusjon. Tilsvarande skulle då motvilje mot endring, viljen til å ta vare på tradisjonen, vera ei form for konservatisme.

Men slik er det ikkje lenger. Dette er Høgre-regjeringa si Stortingsmelding, og i samband med lanseringa av meldinga skreiv Nicolai Astrup ei ytring på NRK.no der han hevda at venstresida er mot innovasjon fordi dei er ideologisk forblinda. Høgresida er altså for endring, skrittvis eller radikalt, medan venstresida er konservative, fordi dei mellom anna vil ta vare på sentrale gode i velferdsstaten. Denne analysen vil nok ikkje venstresida slutta seg til. Men det er ein kjerne av sanning i det: Det blir snakka høgt og sterkt om endring og innovasjon til høgre og bevaring av den gode velferdsstaten på venstresida. Noko av argumentasjonen i meldinga er også at velferdsstaten blir for dyr, og at vi kan halda på velferdsgoda berre ved innovasjon – mellom anna radikal digitalisering, inkludert i omsorgssektoren.

Analyse

Når blei venstresida konservativ og høgresida så endringsorientert? For å forstå det må vi kikka litt på forhistoria til innovasjonsordet.

Pioneren synest å vera Harvard-økonomen Joseph Schumpeter, som i 1934 gav ut boka The Theory of Economic Development. Her legg han vekt på kva rolle entreprenørskap og nytenking spelar i konkurranse mellom næringsverksemder. Når fleire verksemder har tilnærma like føresetnader i form av kapital, arbeidskraft og ressursar, er det dei med størst evne til innovasjon som vinn fram. I Schumpeters teori handlar det altså om å analysera næringslivet. Men mot slutten av 1900-talet, i det ein omtala som krisa i velferdsstaten, dukka denne teorien opp på ny. Ein var redd for at velferdsstaten ville bli for dyr, og ein såg med uro på den demografiske utviklinga, der færre unge skal betala for fleire eldre.

Då greip ein til innovasjonsordet og flytte det over i offentleg sektor. Det var ein grunnpilar i Thatchers nyliberale modell, som blei overteken av Blair og nye Labour og innført med stor bravur av både Jens Stoltenberg og vekslande Høgre-regjeringar i Noreg.

Konkurranse

Den politiske høgresida var aldri spesielt begeistra for ein stor offentleg sektor og ville ha lågare skattar. Men her fann dei ein ny argumentasjonsmåte: Dei skulle berga offentleg sektor ved å innføra modellar frå det private næringslivet: konkurranse, anbodsrundar og utsetjing av oppgåver til private verksemder. Då ville konkurransen føra til at ein fekk mindre stat, mindre utgifter og fleire og betre tenester.

Dei som har arbeidd i helsesektoren, akademia og skuleverket, har vore vitne til denne utviklinga. Lovnadane om eit system som skulle kosta mindre og gjera meir, enda i ei stor utviding av byråkratiet. Kontrollordningane blei omfattande og ressursane til kjerneverksemda mindre. Den britiske statsvitaren Christopher Hood har samvitsfullt gått gjennom resultata i Storbritannia og konkludert med at byråkratiet har blitt langt større og tenestene dyrare og dårlegare, og han dokumenterer dette med statistikk.

Politisert

Innovasjon kan høyrast forlokkande ut, og i Schumpeters versjon har det ei presis meining. Men etter at ordet invaderte offentleg sektor, er det blitt sterkt politisert. Astrup hevdar at venstresida er ideologisk forblinda fordi dei har innvendingar mot innovasjon, forstått som privatisering av offentlege tenester. Den som har innvendingar mot å privatisera velferdsstaten, er ideologisk forblinda. Men dei som gjer privatisering til ei økonomisk naturlov, og går inn for «kreativ destruksjon» av offentlege tilbod, er opne og innovative.

Dette viser at innovasjon ikkje er eit brukbart omgrep lenger, det tyder rett og slett høgreorientert kritikk av velferdsstaten. Og så ideologisk er det blitt, at tilhengarane av det nektar å sjå kva som har skjedd i dei sektorane der denne velsigna innovasjonen har fått gå sin gang.

Venstresida, og særleg Ap, er no på jakt etter gode saker til neste valkamp. Mitt tips er at dei startar med å sjå kritisk på innovasjonsordet som blir brukt til ei systematisk nedbygging av velferdsstaten.

Jan Inge Sørbø

Jan Inge Sørbø er professor ved Høgskulen i Volda og fast skribent i Dag og Tid.