Berre for å slå fast éin ting med det same: Sjeldan har eg vore så glad for at eg ikkje har gard, som i sommar. Kor alvorleg ein slik tørkesommar er for dei som er økonomisk avhengige av vêret, skal ikkje undervurderast.

Men når det er sagt, nærmar det seg haust og tid for ettertanke. Kva kan vi lære? Er løysinga så lett som meir pengar, slik krisepakken som bondeorganisasjonane og Senterpartiet ber om, i stor grad legg opp til? Og ikkje minst: Kva bør vi gjere for å vere betre rusta neste gong? For til skilnad frå mange problem vi elles har føre oss, kan vi vanskeleg møte dette med: «Kva bør vi gjere for å unngå at det skjer igjen?»

Sjølvsagt er det heilt riktig når Audun Lysbakken ropar i sommaravisene at klimaendringane er her no, og at vi treng ein meir ambisiøs klimapolitikk. Like sjølvsagt er det at matproduksjon er så viktig kvar einaste dag at vi ikkje kan vente på at denne politikken vert gjennomført. Og uansett kor god klimapolitikken blir, kjem ikkje vêret til å vere nett det same kvar sommar.

Berg deg sjølv

Den tørre sommaren har synt oss at sjølvberging ikkje er noko vi kan vente med til ei eventuell «krise». Sjølvberging er ikkje noko vi kan plukke opp av hatten når vi treng det, men noko vi må halde i hevd kvar einaste dag.

Sjølvberging i Noreg handlar i stor grad om gras og andre fôrvekstar. Det handlar om gras på innmark som vert slått og i størst mogleg grad bør sparast til vinterfôr, og det handlar om gras, lyng, urter og kratt på utmark som i all mogleg grad bør nyttast som beite nett no om sommaren. Sjølvberging i Noreg handlar altså om å ha dyr, gardbrukarar, driftssystem og stønadssystem som kan gjere seg nytte av beitevekstane.

Ein seier gjerne at kor mange dyr ein kan ha på beite om sommaren, er avhengig av kor mykje vinterfôr ein har. Men kor mykje vinterfôr ein har, er jo òg avhengig av kor mange dyr som et av dette fôret om sommaren. Dei siste tiåra har prosentdelen av fôr som vert beita, vore i fritt fall i Noreg: Der mjølkekyr for femti år sidan henta halvparten av fôret sitt på beite, er talet no under ti prosent.

Utmark krev arbeid

Sjølv om utmarka per definisjon er «vill», fôrar ho oss heller ikkje av seg sjølv. Vi nyttar utmarka best med dyr som er små nok til å kome seg fram der, med gjerde som held, bønder som finn det lønsamt å ha tilsyn med dei, eller aller helst halde stølar i drift. Få grep monnar nemleg meir på vinterfôrlagera enn å sende mjølkande dyr til fjells.

Stølsdrift er òg den mest krevjande forma for utmarkshausting og høver kanskje ikkje for alle. Di viktigare vert det då å legge til rette for at dei som orkar, kan gjere det: Å ta i bruk ein allereie driven støl i vanskelege år er monaleg mykje lettare enn å ta i bruk ein som har lege brakk i femti år.

I år har vi nettopp sett korleis tilsynelatande utdatert kunnskap vert viktig igjen. Stadig har eg sett bønder spørje andre bønder på sosiale medium kva typar lauv dei kan bruke som fôr til dyra sine, og korleis dei best haustar og lagrar det. Om nokon så seint som sist vinter hadde sagt at dette var naudsynt kunnskap i 2018, ville mang ein landbruksfaglærar ha rista på hovudet.

Den effektive fienden

Heldigvis har vi enno ikkje effektivisert oss heilt vekk frå kunnskapen om korleis vi på beste vis kan nytte alt det vi har. Men det er dit vi er på veg. Di meir vi effektiviserer og spesialiserer matproduksjonen, og di færre hender og større bruk vi fordeler han på, di mindre fleksible vert vi til å kaste oss rundt når krisa kjem.

Eit jordbruk utan denne fleksibiliteten er ikkje eit jordbruk i biologisk balanse. Ein eventuell statleg krisepakke utover tiltaka som alt er vedtekne, bør trekkje oss i retning av ein slik balanse.

I dag er under 1000 stølar i drift i Noreg, og vi haustar under halvparten av beitepotensialet i utmarka. Det er både flautt og farleg. Skal det puttast krisepengar inn i landbruket no, bør dei puttast inn på slike måtar at dei får begge desse tala til å stige monaleg.

Naturen kjem nærare

For dei fleste av oss, altså dei av oss som ikkje er bønder, bør sommaren 2018 ha synt oss éin gong for alle at vi ikkje er uavhengige av naturen kring oss. Tvert om kan oppførselen til naturen få sjølv dei mest fininnstilte system til å rakne: Vi kan rekne alt vi vil på kor miljøskadeleg det er å ete så og så mange kjøtmiddagar i veka. Men når det ikkje er vinterfôr til dyra, og konsekvensen er at dei må slaktast, er det mest miljøvenlege vi kan gjere, å ete dei. Samstundes kan det godt vere at biletet vi har av ein uavgrensa tilgang på meieriprodukt, må justerast noko. Det same gjeld ideen om at vi skal få stadig meir mat til stadig lågare prisar.

Naturen har kome nærare oss i sommar. Vi skal ikkje vere redde for han – tvert om bør vi snøggast mogleg ruste oss til å spele på lag med naturen. For om vi kjempar mot han, er det ein kamp vi er nøydde til å tape.

Siri Helle